Het drinkgedrag van de mens blijkt in direct verband staat met het optreden van vermoeidheid en pijn. Leo Pruimboom vertelt u meer over dit boeiende fenomeen.

Het artikel hieronder komt uit het magazine archief van Van Nature (Nr. 2 Uitputting, Juni 2006). U kunt dit artikel ook downloaden als PDF.

U bent niet moe U heeft dorst 

Een medische (hypo)these voor chronische vermoeidheid

(Van Nature magazine nr. 2 Uitputting, juni 2006)

Leo Pruimboom

Dit magazine gaat over chronische vermoeidheid, fibromyalgie, uitputting en pijn. Het bevat artikelen over voeding en uitputting, mitochondriale stoornissen en moeheid, mRNA-veranderingen, co-enzym Q10 en vele andere factoren die te maken hebben met de genoemde stoornissen. In dit artikel wordt een (hypo)these gelanceerd voor de verklaring van chronische vermoeidheid, pijn en ziekte in het algemeen. Pijn, chronische vermoeidheid en ziekte behoren allen tot centrale stoornissen van de pijnneuromatrix (zie artikel ‘pijnneuromatrix’, Van Nature oktober 2005, pagina 30). Voor het behoud van homeostase is een netwerk van neuronen verantwoordelijk die de informatie uit de periferie (o.a. spieren, viscerale organen en huid) en uit centrale gebieden (ruggenmerg, rest van de hersenen) verwerkt. Homeostatische prikkels geven aanleiding tot het ontstaan van jeukgevoel, dorst, honger, temperatuurwaarneming (warm tot en met verbranding, koud tot en met bevriezing), zuurstofhonger en pijn. Dit betekent dat een hongergevoel voor een deel dezelfde neurolo-gische gebieden betreft als dorst en dat pijn deels dezelfde zones aanspreekt als jeuk. Dorst- en pijngevoelens blijken door zo goed als dezelfde neurologische gebieden te worden geproduceerd. Daarnaast lokt dorst pijn uit, terwijl pijn geen dorst uitlokt. Vandaar ‘U heeft geen pijn, u heeft dorst’.

Dorst, honger, jeuk, pijn, sensuele aanrakingen en zuurstofhonger zijn allen homeostatische prikkels die in principe bedoeld zijn om een overlevingsreactie uit te lokken (normaliter een beweging, c.q. een vecht-vlucht reactie). Langdurige honger, dorst en pijnprikkels lijden tot inactiviteit, uitputting, immunologische veranderingen en ziektegedrag [1]. Pijn wordt als ‘dreigende prikkel’ doorgegeven aan een serie neurologische gebieden waarvan twee gebieden een specifieke rol spelen: de cortex insularis en de gyrus cingularis. Dit zijn hersenzones die bepalen of er sprake is van zóveel gevaar dat een pijngevoel moet worden opgewekt. Het totaal aan neurologische ‘gevaarverwerkende’ zones kan worden beschouwd als de pijnneuromatrix. Nieuwe inzichten in de verwerking van informatie door de hersenen laten echter zien dat de pijnneuromatrix tevens verantwoordelijk is voor de verwerking van honger-, dorst- en jeukprikkels en sensuele aanraking. Al deze prikkels hebben als doel om de homeostase zo snel mogelijk terug te winnen. Deze nieuwe inzichten hebben geleid tot een verandering van het model van de pijnneuromatrix naar een model van een neuromatrix of homeostasis [1].

Opvallend is dat vooral het drinkgedrag van een mens een directe verbinding kent met het optreden van pijn [2]. Dorst blijkt pijn uit te lokken, terwijl pijn geen dorstprikkel teweeg brengt. Dorstgevoel wordt opgewekt door vier verschillende perifere prikkels:

• Dehydratie
• Hypernatriëmie (hyperosmolariteit)
• Hypovolemie
• Mineralendeficiëntie

Dorstgevoel wordt in de hersenen teweeggebracht door een aantal stoffen, waaronder angiotensine II, anti-diuretine en corticotropine. Angio-tensine II en antidiuretine worden geregistreerd in ondermeer de nucleus arcuatus (afbeelding 2). Een nucleus die beschouwd wordt als een limbisch filter voor een groot aantal prikkels, waaronder orexigene (eetlust), anorexigene (verzadiging) en dorst.

De nucleus arcuatus is zeer gevoelig voor dorstprikkels. Dit betekent dat iedere kleine verandering op het niveau van de elektrolytenhuis-houding snel wordt geregistreerd, waardoor een dorstgevoel ontstaat en een gedagsreactie (drinken) wordt uitgelokt, met als doel vocht op te nemen. De hoge gevoeligheid voor dorstprikkels wordt bewerkstelligd door receptoren op de nucleus arcuatus, onder andere voor angio-tensine II. Receptoren met een hoge gevoeligheid (high affinity) zijn laagdrempelig (low treshold), maar adapteren snel. Dit betekent dat kortdurende homeostase-stoornissen op het gebied van water- en mineraalhuishouding snel worden geregistreerd en opgelost. Een langdurig (niet meer acuut!) tekort aan water en/of mineralen leidt tot adaptatie van deze receptoren, waardoor het dorstgevoel verdwijnt. Een zeer herkenbare situatie voor veel artsen en therapeuten. Patiënten blijken vaak veel te weinig te drinken en nog minder mineralen (o.a. kalium en magnesium) tot zich te nemen, maar men heeft geen dorst.

Het probleem is echter dat er steeds meer dorst-transmitters worden geproduceerd, waardoor het niveau van ATP-productie binnen de nucleus arcuatus verandert. Het blijkt dat een chronisch tekort aan water en/of mineralen kan leiden tot een verminderde opname van glucose in de nucleus arcuatus (en andere nucleï) van de hypothalamus. Een verminderde hoeveelheid intracellulaire glucose geeft aanleiding tot een verminderde productie van ATP. De nucleus arcuatus zal hierdoor steeds meer orexigene prikkels doorlaten (hongergevoel), omdat ATP-deficiëntie in de hypothalamus dé prikkel is voor eetlust [3]. Dit betekent dat chronische stoornissen op het gebied van water-/ mineraalhuishouding een vaak ongecontroleerd eetgedrag uitlokken.

Daarnaast geeft de ATP-deficiëntie aanleiding tot de ontwikkeling van een zogenaamd ‘glutamate-command’. Dit bevel activeert excitatoire neuronen in de neuromatrix of homeostasis waardoor een beweging wordt uitgelokt (acuut dorstgevoel). Een langdurig glutamaatbevel leidt tot overprikkeling van de neuromatrix of homeostasis (en pijn) waardoor pijn ontstaat. 

Een derde consequentie van een chronische ATP-deficiëntie en daarmee een langdurig glutamaatbevel, is een vermindering van de productie van stoffen die verantwoordelijk zijn voor het algemeen welbevinden (serotonine), slaap (melatonine) en pijnstilling (endorfines). Deze stoffen worden geproduceerd door inhiberende neuronen via een GABA-bevel. Een bevel dat alleen optreedt als voldoende ATP voorhanden is!

Mensen met een Chronisch Vermoeidheidssyndroom, fibromyalgie en andere uitputtingsziekten, lijden aan pijn, slaapstoornissen, eetluststoornissen en verlies aan algeheel welbevinden. Dit zijn symptomen van een chronische stoornis op het gebied van water-/ mineraalhuishouding. De meeste patiënten met chronische uitputting vertonen vaak een absolute afwezigheid van het dorstgevoel [4]. 

Waarschijnlijk hebben deze mensen pijn als alarmsignaal voor dorst, zijn ze moe door een tekort aan glucose in de hersenen, slapen ze niet door een tekort aan ATP en kennen ze een gevoel van algehele malaise door een continu glutamaatbevel.

Referenties

1. Craig AD. Pain mechanisms: labeled lines versus convergence in central processing. Ann  Rev Neurosci. 2003; 26:1-30
2. Farrell MJ, Egan GF, Zamarripa F, et al. Unique, common, and interacting cortical  correlates of thirst and pain. PNAS. 2006;vol. 103:7; 2416-2421
3. Peters A, Schweiger U, Pellerin L, et al. The selfish brain: competition for energy  resources. Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 28 (2004), 143-180
4. Pruimboom L. Dorst en chronische vermoeidheid. Niet gepubliceerd onderzoek 2006