Chronische vermoeidheid ondanks voldoende voedsel en slaap

Energiedrankjes, energierepen, enzovoorts. De supermarkten staan vol energierijk voedsel. We eten zogenaamd te veel calorieën per dag, maar toch voelt een groot deel van de cliënten in een orthomoleculaire therapie vaak moe. Aanhoudende vermoeidheid die het dagelijks leven erg lastig maakt is een klacht die heel vaak voorkomt. In dit artikel leggen we uit wat hiervan de mogelijke oorzaken zijn. 

De energiehuishouding 

Wij als mens kunnen verschillende brandstoffen gebruiken voor de energieproductie. Voorbeelden hiervan zijn glucose, vetten, aminozuren, maar ook ketonen en lactaat. Glucose is de bekendste en de primaire bron van brandstof. Vetten moeten worden afgebroken tot vetzuren en glycerol en mogelijks tot ketonen, die we allemaal kunnen gebruiken om energie uit te maken. Ketonen kunnen, net als glucose, door de hersenen worden gebruikt als energiebron in tijden van voedseltekort. Aminozuren uit eiwitten kunnen worden omgezet tot glucose, maar ook bepaalde aminozuren zelf kunnen door spieren gebruikt worden als brandstof. In dat geval spreken we over de glucogene aminozuren valine, leucine en isoleucine. Lactaat wordt onder meer gegenereerd tijdens anaërobe activiteit en kan in de lever worden omgezet in glucose.  

Kortom, de brandstoffen die wij nodig hebben kunnen we halen uit koolhydraten, vetten en eiwitten.  

De celorganellen die deze brandstof kunnen omzetten tot ATP zijn mitochondriën. Elke menselijke lichaamscel, met uitzondering van de rode bloedcel, bevat in meer of mindere mate mitochondriën. Maar hoe komt het dat je mogelijks toch aanhoudende vermoeidheid ervaart ook al eet je genoeg van deze macronutriënten als brandstof en ook al slaap je voldoende? 

Tekort aan voeding(stoffen) als mogelijke oorzaak van vermoeidheid 

Ook al eet men veel, toch kunnen verschillende voedingsdeficiënties aan de orde zijn. Er zijn bepaalde voedingsdeficiënties die specifiek vermoeidheid als klacht kunnen geven. 

De meest voor de hand liggende is een ijzerdeficiëntie. Ijzertekort leidt tot vermoeidheid omdat het cruciaal is voor het aanmaken van hemoglobine en dus voor het transport van zuurstof doorheen het lichaam. 
Ijzertekort kan optreden wanneer er te weinig ijzer in de voeding voorkomt, zoals bij een veganistisch dieet. Maar ook kan een ijzerdeficiëntie optreden wanneer het lichaam meer ijzer verbruikt, zoals bij de aanwezigheid van pathogenen. Zo goed als alle pathogenen verbruiken namelijk in grote hoeveelheden vrij ijzer. Daarnaast kan er in sommige gevallen een verhoogd ijzerbehoefte zijn, zoals bij zwangerschap, lactatie en topsport. Ook vrouwen die hevig bloedverlies hebben tijdens hun menstruatie kunnen te maken krijgen met ijzerdeficiëntie. 

Een tekort aan B-vitamines geeft vervolgens ook vermoeidheid als belangrijk symptoom. Alle B-vitamines zijn noodzakelijk voor een goede mitochondriale functie. Vooral B2, B6, B11 en B12 spelen een cruciale rol. Een tekort aan B-vitamines ontstaat vaak door onvoldoende inname zoals bij een veganistisch of vegetarisch dieet. Ook hier kan in sommige gevallen de behoeften aan B-vitamines verhoogd zijn. B-vitamines spelen namelijk een belangrijke rol bij het reguleren van het stressrespons. De aanwezigheid van chronische stress werkt dus vaak een deficiëntie aan B-vitamines in de hand. Ook alcoholisten, topsporters, ouderen, zwangere en lacterende vrouwen hebben verhoogde behoefte aan B-vitamines. Alcoholisten hebben vaak vooral een verhoogde behoefte aan vitamine B1 (thiamine), vanwege de verstoring van de opname en het metabolisme ervan. 

Ook magnesiumdeficiëntie geeft vermoeidheidsklachten. Deze vermoeidheidsklachten gaan dan vaak gepaard met spierpijn, spierkrampen of fasciculaties. Vaak hebben mensen die chronische stress ervaren last van een magnesiumtekort, omdat magnesium betrokken is bij de stressrespons. De hoeveelheid magnesium in het standaard Europees niveau is bovendien vaak laag.  

Vitamine C deficiëntie kan ook een oorzaak zijn van vermoeidheid, omdat vitamine C een rol speelt bij het zuurstoftransport. Vitamine C zit vooral in groenten en fruit. Helaas wordt dat in een westers dieet niet voldoende gegeten. Ook kan het zijn dat je een verhoogde behoefte hebt aan vitamine C, denk bijvoorbeeld aan ziekte. Daarnaast hebben specifiek rokers een hogere behoefte aan vitamine C.  

Tenslotte kan een vitamine D deficiëntie ook een oorzaak zijn van aanhoudende vermoeidheid. Vitamine D wordt aangemaakt in de huid onder invloed van UV-straling. Deze vitamine die tevens een hormoon is moet bovendien in de lever en in de nieren nog worden geactiveerd.
In het noordelijk halfrond wordt niet iedereen blootgesteld aan voldoende zonlicht of wordt er genoeg voedsel gegeten dat vitamine D bevat. Bovendien kan de metabolisering in de lever verstoord geraken of kan er overmatig veel vitamine D worden opgeslagen in vetcellen wat het geval is bij mensen met obesitas.
Net als bij de andere vitaminen en mineralen, kan men dus ook een verhoogde behoefte hebben aan vitamine D. Bijvoorbeeld bij chronische ontstekingen, een verlaagde biologische beschikbaarheid zoals bij obesitas of een verlaagde activatie van vitamine D door de lever.  

Maar ook een teveel aan calorieën of een te grote of te constante aanvoer van voedsel kan aan de oorzaak liggen van vermoeidheid.  Een actief metabolisme vraagt een groot deel van de beschikbare energie. Chronisch te veel aan calorieën vermindert daarnaast ook de metabole flexibiliteit.  
Daarenboven kan een instabiele bloedsuikerspiegel mee aan de basis liggen van chronische vermoeidheid. Dit typeert zich in korte pieken van energie snel gevolgd door het ervaren van ernstige vermoeidheid zo’n 2 uren na de maaltijd. 

Drie soorten systemen die alle energie kunnen opeisen 

De volgende drie systemen kunnen indien nodig brandstof naar zich toetrekken en hebben een groot verbruik aan energie. Ze zijn dan in competitie en kunnen door de brandstof, met name glucose, naar zich toe te trekken een energietekort op andere plekken in het lichaam veroorzaken of de basis zijn van een algehele vermoeidheid. Uiteindelijk zal het immuunsysteem altijd voorrang hebben op andere systemen, omdat deze het meest cruciaal is voor direct overleving. 

• Immuunsysteem; het immuunsysteem heeft als primair doel het herkennen en elimineren van ziekteverwekkers en heeft indien actief veel energie nodig. Wanneer het immuunsysteem chronisch actief is, wordt alle beschikbare glucose opgeëist door het immuunsysteem. 
• Brein; De hersenen hebben een aanzienlijke hoeveelheid energie nodig om optimaal te kunnen functioneren. Wanneer de hersenen prioriteit geven aan hun eigen energiebehoeften, kan dit leiden tot een uitputting van de voedingsstoffen voor andere lichaamsfuncties. Dit kan resulteren in gevoelens van vermoeidheid en moeheid door het hele lichaam. De hersenen zorgen dat hun eigen hoge energiebehoeften worden vervuld ten koste van andere lichaamsprocessen. Aanvankelijk voelen deze cliënten zich nooit moe en kunnen eindeloos doorgaan met werken of denken, maar op langere termijn kan ook dit leiden tot excitotoxiciteit in de hersenen en uiteindelijk tot schade met mentale vermoeidheid, concentratieproblemen en geheugenproblemen als gevolg. 
• Spieren; Atleten die in overtraining geraken kunnen zich extreem vermoeid voelen door het zeer groot verbruik van glucose door de spieren, ten koste van het immuunsysteem en de hersenen.  

Verstoorde mitochondriale functie als oorzaak van vermoeidheid 

Zoals eerder benoemd zijn mitochondriën energie producerende celorganellen. Ze kunnen uit brandstof ATP maken. Maar wanneer de mitochondriale functie verstoord geraakt, is de ATP aanmaak ook verstoord. Er zijn verschillende manieren waarop de mitochondriale functie verstoord kan raken.  

Zo kunnen ze bijvoorbeeld worden ‘aangevallen’ door bepaalde virussen. Een bekend voorbeeld is het coronavirus SARS-CoV-2. Dit virus gebruikt mitochondriën van gastheercellen om zichzelf te vermenigvuldigen. Omdat de viruseiwitten zich verplaatsen naar de mitochondriën, wordt het aantal de reactieve zuurstofspecies verhoogd, het mitochondriale membraanpotentiaal aangetast, de mitochondriale massa verstoord en mitofagie verstoord [1]. Kortom, het leidt tot mitochondriale disfunctie, waardoor je minder ATP aan kan maken. Indien deze disfunctie niet hersteld wordt kan de vermoeidheid langdurig blijven aanhouden, zelfs tot jaren na de primaire infectie.

Daarnaast hebben mitochondriën voedingsstoffen nodig. Als zij niet beschikken over voldoende voedingsstoffen, kunnen zij ook niet optimaal hun functies uitvoeren. Zoals hierboven reeds benoemd zijn voornamelijk B-vitaminen nodig voor een optimale mitochondriale werking. B-vitaminen spelen daarnaast ook een grote rol in de bescherming van mitochondriën bij oxidatieve stress [2].  

Niet enkel pathogenen of deficiënties kunnen aan de basis liggen van een verlies van mitochondriale capaciteit maar vooral de leefstijl speelt een grote rol. Een sedentaire leefstijl leidt tot een gestage afname van het aantal mitochondriën per cel en ondermijnt een goede metabole flexibiliteit. Onderzoek heeft aangetoond dat een sedentaire leefstijl een negatieve invloed heeft op de mitochondriën in de skeletspieren [3]. Dit is geassocieerd met een verhoogde hoeveelheid oxidatieve schade wat verantwoordelijk is voor vroegtijdige veroudering.  

Je lichaam hoort flexibel met de verschillende soorten brandstof om te kunnen gaan 

Metabole flexibiliteit verwijst naar het vermogen van het lichaam om efficiënt te schakelen tussen verschillende brandstofbronnen, zoals koolhydraten, vetten, aminozuren of ketonen. Afhankelijk van factoren zoals de inname via de voeding, fysieke activiteit en metabole vereisten. 

Het menselijke metabolisme heeft zich gedurende de evolutie aangepast aan een omgeving waar voedsel niet altijd voortdurend aanwezig was. Periodes van langdurig energietekort kwamen vaak voor. Het was noodzakelijk voor de overleving om snel te kunnen schakelen tussen vetten als mitochondriale brandstofbron tijdens voedselgebrek en naar gebruik van glucose in periodes van voldoende voeding. Ook het opslaan van reserve brandstof in de vorm van triglyceriden in vetcellen was een waardevolle strategie die ons in leven kon houden in tijden van voedseltekort.  

Intermitterend vasten is, niet verrassend, de klinisch meest relevante manier om de metabole flexibiliteit te bevorderen. Ook calorierestrictie, intensieve inspanning en koude prikkels kunnen we gebruiken om metabole flexibiliteit te trainen. 

Kennis in de praktijk 

Aanhoudende vermoeidheid is een veel voorkomende klacht. Het is daarom belangrijk te achterhalen waar de vermoeidheid vandaan komt. Onderzoek allereerst of er geen voedingsdeficiënties zijn. Een eenzijdige, ongezond of veganistisch eetpatroon kunnen leiden tot deficiënties. Denk hierbij vooral aan: 

• IJzer: Goede vormen van ijzer zijn lactoferrine en ijzerbisglycinaat 
• B-vitamines: Combineer de B-vitamines met elkaar en gebruik de actieve vormen 
• Vitamine C: Gebruik vitamine C in ascorbatenvorm samen met bioflavonoïden 
• Magnesium: Goede vormen van magnesium zijn magnesiumbisglycinaat, -malaat, -citraat 
• Vitamine D: Het is belangrijk dat vitamine D suppletie is opgelost in een vetstof  

Onderzoek ook of er systemen of organen zijn die extra energie verbruiken. Dit kunnen bijvoorbeeld het immuunsysteem, het brein of de spieren zijn. Als dit het geval is, is het belangrijk om de oorzaak te achterhalen en het op te lossen. Bij aanwezigheid van pathogenen of toxines zal het immuunsysteem altijd voorrang hebben op andere systemen, omdat deze het meest cruciaal is voor direct overleving. 

Hoe zit het met de mitochondriale functie? Kan je lichaam wel goed energie produceren? Let er dus goed op of er mogelijks virussen aanwezig zijn (geweest) die mitochondriale dysfunctie hebben veroorzaakt. 

Zorg er daarnaast voor dat je metabool flexibel bent. Wanneer je metabool flexibel bent kun je gemakkelijk schakelen tussen verschillende brandstoffen in een gevoede of een gevaste staat. Dit voorkomt een energietekort, omdat dan efficiënt brandstof kan worden aangesproken. Intermittent fasting, calorierestrictie, intensieve inspanning, nuchter bewegen en koude prikkels kunnen we gebruiken om metabole flexibiliteit te trainen. 

En als extra tip: ga eens wat vaker staan. Een sedentaire leefstijl is niet goed voor de mitochondriën! 

Referenties

1. Kabekkodu, S. P., Chakrabarty, S., Jayaram, P., Mallya, S., Thangaraj, K., Singh, K. K., & Satyamoorthy, K. (2023). Severe acute respiratory syndrome coronaviruses contributing to mitochondrial dysfunction: Implications for post-COVID complications. Mitochondrion, 69, 43-56. 
2. Mukherjee, S., Banerjee, O., & Singh, S. (2023). The role of B vitamins in protecting mitochondrial function. In Molecular Nutrition and Mitochondria (pp. 167-193). Academic Press. 
3. Pedro A. Figueiredo, Scott K. Powers, Rita M. Ferreira, Francisco Amado, Hans J. Appell, José A. Duarte, Impact of Lifelong Sedentary Behavior on Mitochondrial Function of Mice Skeletal Muscle, The Journals of Gerontology: Series A, Volume 64A, Issue 9, September 2009, Pages 927–939.