Dieper duiken in hormonale balans: oorzaken en leefstijltips

Zowel tijdens de vruchtbare jaren, als tijdens en na de overgang, kunnen hormonale disbalansen of disfuncties voor verschillende klachten zorgen. Hoe komt het dat de werking van deze hormonen zo vaak verstoord raakt? Is dat normaal of kan het eerder een gevolg zijn van onze omgevingsfactoren? In dit artikel gaan we dieper in op de mogelijke oorzaken van hormonale klachten en hoe je deze met voeding en leefstijl kunt aanpakken.

Alles wat je moet weten over steroïdhormonen

Wist je dat veel klachten die onder de noemer ‘hormonale klachten’ vallen eigenlijk helemaal geen hormonale oorsprong hebben? Hormonen zijn in principe gewoon boodschapperstoffen die door allerhande organen en klieren kunnen worden geproduceerd. Ze verplaatsen zich door de bloedbaan heen en brengen een boodschap over door te binden aan een receptor op het doelorgaan. Op deze manier wordt het doelorgaan geïnformeerd en aangezet tot een bepaalde actie.

Alle organen en weefsels zijn in staat hormonen te produceren om op die manier te communiceren met andere organen of weefsels. Er bestaan dus ontelbaar veel soorten hormonen. Maar als we het hebben over ‘hormonale’ klachten dan hebben we het doorgaans over problemen met de geslachtshormonen. Deze geslachtshormonen zijn een soort  steroïdhormonen.

Steroïdhormonen worden geproduceerd in verschillende klieren in het lichaam, zoals de bijnieren, de geslachtsklieren en de placenta tijdens de zwangerschap. Deze hormonen omvatten glucocorticoïden (zoals cortisol), mineralocorticoïden (zoals aldosteron), geslachtshormonen (zoals testosteron en oestrogeen) en andere steroïde hormonen die door de placenta worden geproduceerd tijdens de zwangerschap.

Cholesterol is de voorloper van alle steroïdhormonen (Afbeelding 1). Het wordt, gebruik makend van allerhande enzymen, omgezet in de verschillende steroïdhormonen.Delen van het lichaam die sterk zijn in het produceren van steroïdhormonen uit cholesterol zijn de ovaria (eierstokken), testes (teelballen), bijnieren en placenta indien een vrouw zwanger is.

Op afbeelding 1 zie je alle hormonen die uit cholesterol kunnen worden geproduceerd en hun bijhorende enzymen.

Afbeelding 1: Hormonen die uit cholesterol kunnen worden gemaakt.
Uit: Kasarinaite A, Sinton M, Saunders PTK, Hay DC. The Influence of Sex Hormones in Liver Function and Disease. Cells. 2023 Jan;12(12):1604 (1)

Don’t shoot te messenger

Hoe komt het nu dat deze hormonen voor klachten kunnen zorgen? En ligt de schuld dan ook echt bij de hormonen?

Net zoals alle fysiologische werkingsmechanismen in het lichaam is de werking van hormonen sterk afhankelijk van allerhande omgevingsfactoren en het goed functioneren van andere organen of systemen. Daarom dienen hormonale klachten altijd op een integrale manier bekeken te worden. Onderstaande factoren beïnvloeden de werking van geslachtshormonen. Daarbij horen ook telkens enkele leefstijltips om deze aspecten zoveel mogelijk in balans te houden.

·        De hormonale status

Uiteraard bepaalt de hormonale status van een vrouw grotendeels de hormoonspiegel. Zo heeft een vrouw in de vruchtbare jaren een heel andere hormonenspiegel dan een post-menopauzale vrouw. Tijdens de overgang of de perimenopauze kunnen hormonenspiegels sterk fluctueren en onvoorspelbaar zijn (2).

Weliswaar zijn zowel voor als na de menopauze onderstaande factoren van belang voor een goede hormonale balans.

Leefstijltip: Zorg gedurende elke levensfase voor een gezonde lichaamssamenstelling met voldoende spiermassa en een gezonde vetmassa. Gezonde spieren en vet helpen namelijk in grote mate met de instandhouding van hormonale balansen. Een gezonde lichaamssamenstelling bekom je door voldoende fysieke activiteit en spieractivatie. In elke levensfase is krachttraining dus een belangrijke sleutel tot succes.

·        De hoeveelheid aanwezige bouwstoffen voor deze steroïdhormonen

Een optimale cholesterolproductie door de lever is noodzakelijk voor de aanmaak van steroïdhormonen. Zonder voldoende cholesterol in het lichaam zouden we niet in staat zijn om deze vitale hormonen te produceren. Er zijn gelukkig geen aanwijzingen dat een lagere cholesterolwaarde door het gebruik van cholersterolverlagende medicijnen de productie van steroïdhormonen kan ondermijnen (3). Toch ondersteunen wij niet altijd het gebruik van cholesterolremmende medicijnen en promoten we liever een gezonde leefstijl als interventie bij dyslipidemie of cholesterolproblematieken.

Leefstijltip: Zorg voor een gezonde cholesterolhuishouding door het eten van voldoende gezonde onverzadigde vetzuren zoals olijfolie of omega-3 vetzuren uit vis of algen.

·        De werking van de enzymen

 Specifieke enzymen zijn nodig voor de omzetting van steroïdhormonen. Hoe werkt zo'n enzym werkt, wordt bepaald door het genetisch profiel. Desondanks kunnen deze enzymen ook door omgevingsfactoren beïnvloed worden. Zo kunnen voedingsmiddelen, fyto-oestrogenen, medicijnen of omgevingstoxines de werking van enkele van deze enzymen beïnvloeden.

Zo leidt zinktekort bijvoorbeeld tot een verstoorde oestrogeenwerking. Een tekort leidt namelijk tot het blokkeren van de binding van het hormoon-receptor complex aan het juiste stuk DNA. Hierdoor kan het doelorgaan niet gepast op het oestrogeen reageren (4).

Overmatig alcoholgebruik kan dan weer het aromatase enzym sterk stimuleren, waardoor er te veel omzetting is van testosteron naar estradiol (5). Zuivel bevat ook heel wat oestrogenen die afkomstig zijn van het rund (6).

Vervolgens kunnen bijvoorbeeld ook fyto-oestrogenen de werking van de lichaamseigen oestrogenen beïnvloeden. Fyto-oestrogenen zijn plantaardige verbindingen met oestrogene activiteit. Ze kunnen interageren met oestrogeenreceptoren en dus de oestrogeensignalering beïnvloeden. Bekende voedingsmiddelen of plantenextracten die rijk zijn aan fyto-oestrogenen zijn bijvoorbeeld soya en hoppe.

Welke effecten fyto-oestrogenen hebben op de verschillende organen hangt sterk af van het soort orgaan of weefsel of van het type fyto-oestrogeen. Zo kunnen fyto-oestrogenen een effect hebben op de schildklier, de lever, de eierstokken, de botten, de HPG-as, de pancreas, het vetweefsel en de prostaat (7). Soms hebben fyto-oestrogenen een remmende en soms een stimulerende werking. Omdat fyto-oestrogenen zo’n diverse werking hebben op verschillende lichaamssystemen dient men er voorzichtig mee om te gaan. Fyto-oestrogenen worden weliswaar vaak succesvol ingezet bij menopauzale vrouwen in de praktijk ter behandeling van klachten.

Medicijnen die de productie of werking van steroïdhormonen beïnvloeden zijn voornamelijk medicijnen die behoren tot de 5α-reductase remmers, aromatase remmers of selectieve oestrogeen receptor modulatoren (SERM).

Leefstijltip: Vermijd zuivel en alcohol zoveel mogelijk en zorg voor voldoende inname van zink. Om voldoende zink binnen te krijgen eet je veel schaal- en schelpdieren, (orgaan)vlees, noten en gevogelte. Vooral oesters zitten vol met zink.

·        De hoeveelheid transporteiwit

Sex Hormone Binding Globuline (SHBG) is het transporteiwit die oestrogenen en testosteron door de bloedbaan heen vervoert. Dit eiwit wordt door de lever geproduceerd en bepaalt de hoeveelheid vrij, en dus biologisch actief, oestrogeen en testosteron in de bloedbaan. De productie van SHBG is onder meer afhankelijk van de hoeveelheid beschikbare vitamine D en van de hoeveelheid actief schildklierhormoon (8,9). Voldoende vitamine D en een goed functionerende schildklier zijn dus noodzakelijk om een goede hormonale huishouding te bekomen.

Leefstijltip: Zorg voor voldoende blootstelling aan zonlicht. Ga met ontblote huid de zon in, voor minimaal 30 minuten per dag. Op die manier produceer je voldoende vitamine D in je huid. Vermijd hierbij wel de middaguren en draag pet of zonnehoed, want het is niet de bedoeling dat je huid verbrandt!

·        Het aantal receptoren, soort receptoren en de gevoeligheid ervan

Een aantal leefstijlfactoren kunnen de expressie van verschillende receptoren van steroïdhormonen beïnvloeden. Om een uitgebalanceerde werking te hebben moeten oestrogenen bijvoorbeeld zowel op α-receptoren als op β-receptoren kunnen binden en moet de verdeling van deze receptoren in balans zijn. Een verstoorde expressie van deze receptoren zal ook de werking van de oestrogenen sterk beïnvloeden wat tot problemen kan leiden. Hetzelfde geldt voor de werking van testosteron.

Naast voeding is hier nog een andere factor van belang die de expressie van receptoren sterk kan beïnvloeden. Chronische stress is namelijk in verband gebracht met veranderingen in de expressie van oestrogeenreceptoren in de bijnieren, waarbij vrouwen een afname van de testosteronreceptor vertonen en mannen een toename van de oestrogeenreceptor (10). Ook de expressie van verschillende receptoren in de hersenen is afhankelijk van de hoeveelheid chronische stress.

Leefstijltip: Pak chronische stress actief aan door bewust ontspanning in te bouwen in je dag. Maak daarbij gebruik van wandelen in een groene omgeving, rustige ademhaling, rustgevende muziek, meditatie, yoga, sport…

·        De capaciteit van de lever om hormonen te inactiveren en af te voeren

Nadat hormonen hun biologische functie hebben uitgeoefend moeten deze door de lever gedeactiveerd en geëlimineerd worden. Dat doet de lever in 2 fases waarbij de eerste fase een hydroxylatieproces betreft en de tweede fase een conjugatie. De conjugatieprocessen die nodig zijn om steroïdhormonen succesvol te inactiveren en elimineren zijn methylatie, sulfatie en beta-glucoronidatie. Hormonen die door de lever niet tijdig ofcorrect worden gemetaboliseerd, kunnen een blijvende en zelfs erg sterke hormonale werking blijven hebben wat tot aanhoudende klachten kan leiden.
Dergelijke conjugatieprocessen vragen de aanwezigheid van voldoende B-vitamines en zwavel.
Naast voldoende nutriënten heeft de lever hiervoor ook de nodig tijd nodig. De lever heeft naast het metaboliseren van hormonen namelijk nog een heel aantal taken, waarvan het stabiel houden van de bloedsuikerspiegel de belangrijkste functie is. Verstoringen in de bloedsuikerspiegel kunnen de lever ernstig belasten, waardoor de metabolisering van de steroïdhormonen in het gedrang komt. Zo heeft onderzoek uitgewezen dat insulineresistentie leidt tot een toename in de androgeenproductie en een afname van de oestrogeenproductie (11).
Omgekeerd hebben steroïdhormonen zoals oestrogenen ook een effect op de bloedsuikerregulatie (12). Beide systemen horen dus in balans te zijn.

Leefstijltip: Beperk je suikerinname en je aantal eetmomenten. Door minder (toegevoegde) suikers en minder (toegevoegde) fructose te eten, ontlast je je lever. Als je daarbij ook nog je aantal eetmomenten beperkt tot 3 keer per dag, zorg je voor de optimale omstandigheden voor je lever waardoor deze weer actief aan de slag kan met het inactiveren van hormonen.

·        De recyclage van geïnactiveerde hormonen door darmbacteriën

Wanneer hormonen door de lever zijn gedeactiveerd, kunnen ze via de gal en de ontlasting worden uitgescheiden. Er bestaat weliswaar nog een route waarlangs hormonen toch nog opnieuw geactiveerd en geresorbeerd kunnen worden in de enterohepatische cyclus, zodat ze nog opnieuw door het lichaam kunnen worden gebruikt. Deze recyclage van hormonen zoals oestrogeen en progesteron vindt plaats in de darm onder invloed van darmbacteriën die het enzym beta-glucoronidase produceren (13). Deze verzameling van bacteriën en hun bijhorende genen wordt het estroboloom genoemd. Dysbiose in de darm, en dus een verstoring van de normale werking van het estroboloom, kan hormonale klachten als gevolg hebben.

Leefstijltip: Zorg voor een gezond microbioom door het eten van voldoende vezelrijke en kleurrijke groenten en fruit. Naast gezonde voeding is fysieke activiteit ook bijzonder belangrijk voor het bekomen of behouden van een gezond microbioom. Alle soorten beweging zijn hier voordeling. Ga dus vooral zoveel mogelijk van je stoel af!

·        De aanwezigheid van hormoon verstorende stoffen

Hormoonverstorende stoffen die onder meer plastics of cosmetica voorkomen kunnen ook op dezelfde receptoren binden als de steroïdhormonen. Hierdoor kunnen ze deze ofwel sterk activeren ofwel bezet houden waardoor onze eigen hormonen hun boodschap niet kunnen overbrengen. Overmatige of langdurige blootstelling aan hormoonverstorende stoffen kunnen ernstige gevolgen hebben voor de hormonale gezondheid (14,15). Enkele voorbeelden van deze stoffen zijn Bisphenol A, ftalaten, zware metalen, pesticiden en PCB’s.

Leefstijltip: Ga zorgvuldig om met alle producten waar hormoonverstorende stoffen in kunnen zitten. Zorg voor een goede waterfilter, biologisch voedsel, weinig cosmetica of make-up en maak zo weinig mogelijk gebruik van plastics.

Kennis in de praktijk

Hormonale klachten kunnen worden beïnvloed door diverse factoren, waaronder hormonale status, voeding, enzymatische werking, receptorexpressie, leverfunctie, darmgezondheid en blootstelling aan hormoonverstorende stoffen. Hormonale klachten zijn dus vaak niet echt hormonaal van oorsprong, maar vinden hun oorsprong eerder in verstoringen in andere lichaamssystemen. Door op een integrale manier naar hormonale klachten te kijken kan men in de praktijk veel beter de oorzaak van de klacht achterhalen en behandelen.

In elk geval kan het handhaven van een gezonde leefstijl, inclusief een gebalanceerd dieet, regelmatige lichaamsbeweging en het vermijden van chronische stress en schadelijke stoffen, helpen bij het bevorderen van een optimale hormonale balans en het verminderen van hormonale klachten.

Bronnen:

1. Kasarinaite A, Sinton M, Saunders PTK, Hay DC. The Influence of Sex Hormones in Liver Function and Disease. Cells. 11 juni 2023;12(12):1604.
2. Grub J, Süss H, Willi J, Ehlert U. Steroid Hormone Secretion Over the Course of the Perimenopause: Findings From the Swiss Perimenopause Study. Front Glob Womens Health. 14 december 2021;2:774308.
3. Qamar A, Bhatt DL. Effect of Low Cholesterol on Steroid Hormones and Vitamin E Levels: Just a Theory or Real Concern? Circ Res. 25 september 2015;117(8):662-4.
4. Abdulkerim Kasim Baltaci. The role of zinc in the endocrine system. Pak J Pharm Sci. januari 2019;32(1):231-9.
5. Rachdaoui N, Sarkar DK. Pathophysiology of the Effects of Alcohol Abuse on the Endocrine System. Alcohol Res Curr Rev. 2017;38(2):255-76.
6. MALEKINEJAD H, REZABAKHSH A. Hormones in Dairy Foods and Their Impact on Public Health - A Narrative Review Article. Iran J Public Health. juni 2015;44(6):742-58.
7. Domínguez-López I, Yago-Aragón M, Salas-Huetos A, Tresserra-Rimbau A, Hurtado-Barroso S. Effects of Dietary Phytoestrogens on Hormones throughout a Human Lifespan: A Review. Nutrients. augustus 2020;12(8):2456.
8. Zhao D, Ouyang P, de Boer IH, Lutsey PL, Farag YMK, Guallar E, e.a. Serum vitamin D and sex hormones levels in men and women: The Multi-Ethnic Study of Atherosclerosis (MESA). Maturitas. 1 februari 2017;96:95-102.
9. Selva DM, Hammond GL. Thyroid hormones act indirectly to increase sex hormone-binding globulin production by liver via hepatocyte nuclear factor-4α. J Mol Endocrinol. juli 2009;43(1):19-27.
10. Balog M, Miljanović M, Blažetić S, Labak I, Ivić V, Viljetić B, e.a. Sex-specific chronic stress response at the level of adrenal gland modified sexual hormone and leptin receptors. Croat Med J. april 2015;56(2):104-13.
11. Suba Z. Interplay Between Insulin Resistance and Estrogen Deficiency as co- Activators in Carcinogenesis. Pathol Oncol Res. april 2012;18(2):123-33.
12. Alemany M. Estrogens and the regulation of glucose metabolism. World J Diabetes. 15 oktober 2021;12(10):1622-54.
13. Hu S, Ding Q, Zhang W, Kang M, Ma J, Zhao L. Gut microbial beta-glucuronidase: a vital regulator in female estrogen metabolism. Gut Microbes. 31 december 2023;15(1):2236749.
14. Frye C, Bo E, Calamandrei G, Calzà L, Dessì‐Fulgheri F, Fernández M, e.a. Endocrine Disrupters: A Review of Some Sources, Effects, and Mechanisms of Actions on Behaviour and Neuroendocrine Systems. J Neuroendocrinol. januari 2012;24(1):144-59.
15. Kabir ER, Rahman MS, Rahman I. A review on endocrine disruptors and their possible impacts on human health. Environ Toxicol Pharmacol. juli 2015;40(1):241-58.