Blijf in balans tijdens de peri-menopauze

De menopauze; alle vrouwen krijgen er uiteindelijk mee te maken. Hoewel er wellicht niemand echt naar uitkijkt wordt het in oeroude culturen toch gezien als een waardevolle volgende stap in het leven. Opdat alle vrouwen op een rustige en gebalanceerde wijze deze periode zouden kunnen doorkomen is het belangrijk te begrijpen wat er precies in het lichaam gebeurt tijdens deze periode en wat je kan doen om het positief te ervaren.

In oeroude culturen gelooft men dat we de menopauze ingaan om toegang te krijgen tot onze helende krachten. Het symboliseert een tijd waarin vrouwen de rol krijgen van genezers en spirituele leiders in hun gemeenschappen.

In onze huidige maatschappij wordt de overgang, oftewel (peri-)menopauze (peri betekent: rondom) vaak in een negatief daglicht gesteld, en dat is zonde. 1,8 miljoen vrouwen tussen de 40 en 60 jaar hebben te maken met de overgang. Veel vrouwen [1] ondervinden typische klachten zoals opvliegers, stemmingswisselingen en slaapproblemen. Vrouwen kunnen hier veel last van hebben in het dagelijks leven en daardoor minder goed functioneren. Toch hoeft deze periode niet alleen maar negatief of problematisch te zijn, (a)typische klachten kunnen worden verlicht Echter, dit is algemeen onvoldoende niet bekend en  beperkt geaccepteerd in de maatschappij en werkomgeving. Bewustwording is daarom hard nodig.

[1] 80 % van de NL vrouwelijke werknemers in de overgang ervaart (soms of regelmatig) last van overgangsklachten, 36% ervaart dat ze hierdoor minder goed kunnen functioneren op werk (TNO factsheet de overgang, 2022).

Verloop van peri-menopauze is sterk individueel verschillend

Menopauze is een natuurlijk proces waarbij de oestrogeen- en progesteronproductie van de eierstokken (ovaria) afneemt gedurende enkele jaren. Deze overgangsperiode start wanneer de hormonen die de menstruatie reguleren (oestrogeen en progesteron)  gaan schommelen. Hierdoor verandert de rijping van de eicellen en uiteindelijk stopt de rijping totaal. De start van het overgangsproces kan al 10 jaar voor de officiële menopauze (betekent: de laatste menstruatie) beginnen.
De aanname dat deze daling stabiel en gestaag gebeurt werd onlangs nog ontkracht door een longitudinaal onderzoek [2] bij 127 perimenopauzale vrouwen gedurende 13 maanden werden gevolgd. Bij hen werd de estradiol-, progesteron- en cortisolproductie in kaart gebracht gedurende deze hele periode (afbeelding 1). Dit onderzoek toonde zeer sterke interpersoonlijke verschillen. De tijd van de maand noch de fase van de menopauze kon voorspellen wanneer er fluctuaties zouden optreden in de productie van zowel estradiol als progesteron. Dat onderstreept hoe individueel verschillend het verloop van elke perimenopauze kan zijn.

[2] Dit is een onderzoeksmethode waarbij dezelfde groep mensen of verschijnselen over een langere periode meerdere keren wordt onderzocht. Zo kan inzicht verkregen worden in oorzaak-gevolgrelaties en langetermijneffecten.

Afbeelding 1: Productie van estradiol en progesteron bij vrouwen in de vroege menopauze (Early MS – blauw) en de late menopauze (late MS – rood), hier zie je over de tijd de zeer sterke interpersoonlijke verschillen van E2 en progesteron [1].

Kortom, de peri-menopausale periode is een onvoorspelbare tijd waarin hormoonspiegels bij elke vrouw anders zijn en waarbij onvoorspelbare fluctuaties voorkomen. Bijgevolg is er dus ook niet een one size fits all oplossing voor klachten.

Algemeen verloop van de peri-menopauze

Hoewel het verloop van de perimenopauze sterk individueel verschillend is (zoals hierboven beschreven),  zijn er universele patronen te herkennen.

Ten minste een decennium voor de menopauze gebeuren er al hormonale aanpassingen door het afnemen van de hoeveelheid en kwaliteit van de follikels , met als gevolg vaak onopgemerkte hormonale veranderingen. Kenmerkend voor de overgang is het onregelmatig worden van de menstruatiecyclus. De oestrogeenproductie vanuit de follikels daalt. Hiermee vermindert de feedback van oestrogeen en progesteron richting de hypofyse.  In reactie hierop zal in het brein de hypothalamus, de hypofyse aanzetten tot meer productie van de hormonen FSH (follikelstimulerend hormoon) en LH (luteïniserend hormoon). FSH stimuleert de groei en rijping van follikels in de eierstokken, en zet de follikels aan tot productie van oestrogenen. Een stijging van LH zorgt voor stimulatie van de eisprong.  Deze waardes stijgen tijdens de overgang en blijven ook in de menopauze hoog, in een poging om de niet meer werkende eierstokken te stimuleren.  
De hormoonverhoudingen tussen oestrogeen, progesteron en testosteron zijn constant in beweging. Waar in het begin van de overgang de oestrogeenconcentratie in verhouding tot de progesteronconcentratie stijgt (door een eerdere daling van progesteron),  zal later de concentratie van progesteron én oestrogeen dalen.

Een in relatie te veel aan oestrogenen t.o.v. progesteron, wordt ook wel oestrogeendominantie genoemd.

Afbeelding 2: Naarmate vrouwen ouder worden, neemt de ovariële reserve af, wat uiteindelijk leidt tot hormoonschommelingen en het begin van de menopauze [2].

Het feit dat de overgang vaak asymptomatisch verloopt duidt op voldoende compensatiemechanismen om toch zo goed mogelijk een regelmatige cyclus en voldoende vruchtbaarheid te behouden, ondanks een nog klein aantal aanwezige follikels. Het lichaam probeert zo lang mogelijk vruchtbaar te blijven.

Het is vooral de daling in het antimulleriaans hormoon* (AMH) die de ovaria als het ware ‘waarschuwt’ dat de voorraad bijna op is en dat minder gevoelige follikels nu toch snel moeten worden geactiveerd en gaan rijpen. Deze activatie van minder gevoelige follikels is dan enkel mogelijk mits een daling in hormonen zoals inhibine A en B en een stijging in FSH. Inhibine is een eiwit dat de synthese en secretie van FSH remt.

Deze  compensatie met meer FSH en minder inhibine zorgt ervoor dat follikels vroeger en sneller gaan rijpen, ook de minder gevoelige follikels wordt zo geactiveerd. Rijping van het volgend follikel kan al van start  gaan terwijl de menstruatie nog bezig is (Afbeelding 3).
Deze fase veroorzaakt de eerste merkbare veranderingen in de menstruatiecyclus van een vrouw. Ze ervaart dan minder regelmatige cycli of slaat ook af en toe een cyclus over.

*Antimulleriaans hormoon (AMH) wordt geproduceerd door de granulosacellen van kleine ovariële follikels en is op die manier een maat voor de voorraad  follikels in de ovaria.

Afbeelding 3  [3]. De compensatie met meer FSH en minder inhibine zorgt ervoor dat follikels vroeger en sneller gaan rijpen, ook de minder gevoelige follikels wordt zo geactiveerd. Rijping van het volgend follikel kan al van start gaan terwijl de menstruatie nog bezig is.

In een latere fase slaagt het lichaam er niet meer in voldoende hormonaal te compenseren voor  de slinkende voorraad follikels. In deze fase zullen vrouwen langere periodes  van uitblijvende menstruatie ervaren. Cycli zonder menstruatie van 60 dagen of meer kunnen dan optreden. Wanneer er wel een cyclus plaatsvindt zijn deze vaak ook met sterke stijgingen in progesteron. In deze fase blijven vrouwen dus wel potentieel vruchtbaar.

Zoals hierboven beschreven zijn de hormoonspiegels ook in deze fase erg onvoorspelbaar en individueel verschillend, maar over het algemeen zullen de oestrogeenspiegels in deze fase afnemen.

Welke klachten kunnen ontstaan?

Mentale gezondheid: Negatieve stemming, depressie en een verminderde stressbestendigheid en angstklachten

Een negatieve stemming en depressieve gevoelens kunnen ontstaan door schommelingen in estradiol. Estradiol heeft namelijk impact op zowel de serotonine- als de dopamine- en glutamaathuishouding.

Ten eerste oefent estradiol een antidepressieve werking uit op de hersenen door de receptorgevoeligheid voor 5-hydroxytryptofaan (5-HTP) op peil te houden. 5-HTP is de voorloper van serotonine, een neurotransmitter die de stemming positief beïnvloedt. Bovendien remt estradiol de afbraak van serotonine in de synaptische spleet zodat de signaaloverdracht in de hersenen sterker is. Als laatste remt estradiol de afbraak van serotonine door het MAO-enzym.

Kortom, estradiol is voor het brein een antidepressief middel waardoor schommelingen en dalingen in dit hormoon kunnen leiden tot stemmingswisselingen en depressie.

Vervolgens heeft estradiol een invloed op de dopaminehuishouding. Ook het ervaren van chronische stress tijdens de overgangsjaren leidt bij veel vrouwen tot stemmingsproblematieken  [3]. Voldoende progesteron, P4, is een marker van stressbestendigheid. Onafhankelijk van de fase van de menopauze is voldoende P4 geassocieerd met minder stress en beter welzijn en mentale gezondheid.

Verminderde concentratie en geheugen

Oestrogeen speelt een rol in de cognitieve processen inclusief geheugen en concentratie. Ook mogelijke slaapproblemen resulteren in vermoeidheid en concentratieproblemen overdag.

Slaapproblemen

Oestrogeen heeft een positief effect op de slaapkwaliteit, het leidt tot meer REM-slaap en het reguleert de serotonine en melatonine levels die essentieel zijn voor het slaap – waak ritme. Naarmate we ouder worden neemt de hoeveelheid diepe slaap en REM-slaap af. Uiteindelijk verdwijnt de diepe slaap zelfs volledig, waardoor je dus telkens lichter gaat slapen. De functie van de REM- slaap is: de verwerking van informatie en emoties, het faciliteren van het leervermogen en werkgeheugen, onze algehele creativiteit en de neuroplasticiteit.

Opvliegers

Oestrogeen speelt een belangrijke rol in het reguleren van de lichaamstemperatuur. Het beïnvloedt het functioneren van de hypothalamus, het deel van de hersenen dat fungeert als een soort thermostaat voor het lichaam. Als de oestrogeenniveaus dalen, daalt  het serotonine level, hierdoor stijgt de noradrenaline met als gevolg dat  de hypothalamus signalen krijgt die verwarrend zijn [3].  Het lichaam denkt dat het te warm is. Als reactie hierop zet het processen in gang om het lichaam af te koelen zoals onder meer vasodilatatie [5]. Dit resulteert in een opvlieger, die samen kan gaan met een plotselinge warmtegolf, zweten, en soms hartkloppingen en roodheid van de huid. Meer dan 80% van de vrouwen heeft last van opvliegers tijdens de menopauze [5].

Elk individu reageert anders op deze hormonale veranderingen, waardoor sommige vrouwen ernstigere of frequentere opvliegers ervaren dan anderen. Factoren zoals leefstijl, voeding en mate van stress spelen ook een rol spelen in de frequentie en ernst van opvliegers. Zo worden de opvliegers verergerd door chronische stress en een verminderde schildklierwerking.

Vaginale droogte

Oestrogeen speelt een cruciale rol in de gezondheid van het vaginale weefsel. Het helpt bij het behouden van de dikte en elasticiteit van de vaginale wanden en stimuleert de productie van vaginaal vocht.

Wanneer de oestrogeenniveaus dalen tijdens de overgang kan dit leiden tot dunner worden, minder elasticiteit, en droger worden van het vaginale weefsel. Een aandoening die bekend staat als vaginale atrofie of atrofische vaginitis. Deze veranderingen kunnen vaginale droogheid veroorzaken, wat ongemak en pijn tijdens seksuele activiteit kan veroorzaken.

Daarnaast heeft oestrogeen ook invloed op de pH-waarde van de vagina. Normaal gesproken is de pH-waarde van de vagina relatief zuur, wat helpt om infecties te voorkomen door een onvriendelijke omgeving te creëren voor bepaalde bacteriën en schimmels. Naarmate de oestrogeenspiegels dalen, kan de pH-waarde van de vagina stijgen door verminderde lactaatproductie door vaginale epitheelcellen, wat betekent dat de omgeving minder zuur wordt. Er zijn dan minder lactaatproducerende Lactobacilli  en meer Perivotella, streptococcen en Gardnerella. Dit verandert de vaginale flora en vergroot  kans op infecties [6].

Libido verlaging

De verlaging van libido bij vrouwen tijdens de peri-menopauze en na de menopauze kan door verschillende factoren worden veroorzaakt. Oestrogeendaling speelt eveneens een rol in seksueel verlangen. De afname kan leiden tot een verlaagd libido, vaginale droogte en ongemak tijdens seks, wat allemaal de seksuele interesse kan beïnvloeden. Ook mogelijke fysieke veranderingen zoals gewichtstoename, de psychologische uitdagingen en slaapproblemen kunnen een rol spelen in de afname van het libido.

Integrale richtlijnen tijdens de peri-menopauze

Zowel in de oeroude tijden als in de moderne maatschappij maken vrouwen rondom ​de leeftijd van de menopauze een emotionele transitie ​door die leidt tot meer zelfkennis en meer helderheid. ​Vaak wordt rond deze leeftijd de balans opgemaakt van ​het leven tot nu toe en wordt de toekomst ingesteld ​op basis van alle verzamelde kennis en wijsheid.​ Maar rond de leeftijd van de menopauze leven vrouwen in onze maatschappij een druk leven in een hoog tempo met een volle werkagenda. Tijdens de peri-menopauze (de overgang) is het daarom extra belangrijk om goed voor jezelf te zorgen. Het adviseren van diverse integrale richtlijnen bij peri-menopauze vraagstukken is van belang.

Manieren om het natuurlijke overgangsproces te ondersteunen zijn:

• Gezonde voeding: Zorg voor een gevarieerd voedingspatroon met veel fruit, groenten, gezonde vetten uit vis en zeevruchten, en voldoende eiwitten. Let op de inname van alcohol, geraffineerde suikers en bewerkt voedsel.
• Lichaamsbeweging en krachttraining: Regelmatig bewegen is gunstig tijdens de overgang omdat het stress vermindert, de stemming verbetert en de slaap bevordert. Door oestrogeen verlaging vermindert de spiermassa en spierkracht, extra belangrijk dus ook hier aandacht aan te besteden in de vorm van krachttraining.
• Meditatie: Veel vrouwen hebben baat bij ontspanningstechnieken tijdens de overgang zoals meditatie, yoga of ademhalingsoefeningen.
• Natuurlijke supplementen: Naast kruidensupplementen kunnen bepaalde vitaminen en mineralen belangrijk zijn, zoals vitamine D, K, calcium en magnesium die bijdragen tot de instandhouding van normale botten.
• Probeer je cliënten aan te moedigen te ontdekken wat ze kunnen doen om meer ontspanning te ervaren en minder (chronische) stress. In het algemeen is begrip en emotionele support in deze levensfase van vrouwen voor zichzelf en van anderen van groot belang. Ze hebben vaak veel op hun bord: puberende kinderen, een veeleisende baan, ouders waar ze voor mantelzorgen. Het gesprek aangaan met de omgeving en hopelijk een begripvolle werkvloer kan stress verminderen.
• Hervinden van purpose of life van de cliënt. De overgang is de transitie naar een volgende vrouwelijke levensfase. Een levensfase die zich onder andere kenmerkt door het einde van de vruchtbaarheid. Voor veel vrouwen een stukje vrouwelijkheid dat zij voor hun gevoel kwijtraken. Sommige vrouwen voelen een verhoogd gevoel van vrijheid en zelfvertrouwen naarmate zij de vruchtbare fase van hun leven achter zich laten en minder gebonden zijn aan de fysieke en emotionele cycli die gepaard gaan met menstruatie en ovulatie. Een periode van herontdekking en nieuwe kansen. Biochemisch is dit te verklaren door de verlaging van het oestrogeen, het zorghormoon. Evolutionair zo vormgegeven met een doel dat vrouwen zich weer meer op zichzelf kunnen richten, de kinderen zijn immers vaak de deur uit en bijna volwassen.
• Zet kruiden in die de fluctuerende hormonen tijdens de overgang in balans brengen: rode klaver, echte salie, Maca, Dong quai, hop.

Kennis in de praktijk 

De menopauze is een uitdagende fase in de leven van een vrouw, door de veranderende langdurige vermindering en onbalans van progesteron en oestrogeen. (A)symptomatische klachten zoals opvliegers kunnen worden ondersteund met Salvia officinalis (echte salie) en Trifolium pratense (rode klaver). Deze kruidencombinatie werkt op een mildere manier bij overgangsverschijnselen dan soja of zilverkaars. Echte salie, brengt het brein tot rust. Helpt bij opvliegers, hartkloppingen, depressie, angst en slaapproblemen. Rode klaver verbetert de progesteronwerking​.

Voor ondersteuning bij angst, depressie en seksuele dysfunctie tijdens de (peri-)menopauze kan Lepidium meyenii (Maca) worden gebruikt. Om de regulatie van de menstruatiecyclus te ondersteunen kan Angelica sinensis (Dong quai) worden gebruikt. Dong quai verbetert de doorbloeding en lymfedrainage in het klein bekken en ontspant glad spierweefsel. Voor een optimale oestrogeenbalans kan Humulus lupulus (hop) worden ingezet, deze bevat milde  fyto-oestrogenen en remt opvliegers. Ook heeft hop een rustgevende werking op het zenuwstelsel en ondersteunt het gezonde slaap.

Om het vaginale microbioom te ondersteunen kan een vaginaal probioticum worden ingezet.

Bronnen

1. Grub J, Süss H, Willi J, Ehlert U. Steroid Hormone Secretion Over the Course of the Perimenopause: Findings From the Swiss Perimenopause Study. Front Glob Womens Health [Internet]. 14 december 2021 [geciteerd 15 april 2024];2. Beschikbaar op: https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fgwh.2021.774308
2. https://neuroendoimmune.wordpress.com/2013/12/03/hormonal-changes-in-menopause-is-it-all-downhill-from-here/
3. Allshouse A, Pavlovic J, Santoro N. Menstrual Cycle Hormone Changes Associated with Reproductive Aging and How They May Relate to Symptoms. Obstet Gynecol Clin North Am. december 2018;45(4):613-28.
4. Willi J, Süss H, Grub J, Ehlert U. Biopsychosocial predictors of depressive symptoms in the perimenopause—findings from the Swiss Perimenopause Study. Menopause. maart 2021;28(3):247-54.
5. Bansal R, Aggarwal N. Menopausal hot flashes: A concise review. J -Life Health. 2019;10(1):6.
6. Brotman RM, He X, Gajer P, Fadrosh D, Sharma E, Mongodin EF, e.a. Association between cigarette smoking and the vaginal microbiota: a pilot study. BMC Infect Dis. december 2014;14(1):471.