zwarte bes (Ribes nigrum)

Ribes nigrum, de zwarte aalbes of zwarte bes genoemd, behoort tot de familie van de Glossulariaceae en komt oorspronkelijk voor in Centraal- en Oost-Europa, alsook in delen van Azië. Sinds de 17de eeuw wordt deze struik gecultiveerd en kunnen we hem nog zelden in het wild aantreffen.
De zwarte aalbesstruik zonder doornen wordt tot 2 meter hoog en bloeit in april en mei.
De plant brengt veelzadige zwarte bessen voort tot 1 cm groot die in juli of augustus rijp zijn.
De abt Bailly de Montaren, die professor was aan de Sorbonne, beschreef Ribes nigrum in de 18de eeuw als de “struik van duizend deugden”. Vooral in Bourgondië is de cassislikeur nog steeds een bekende specialiteit. Crème de cassis is natuurlijk ook bekend als onderdeel van het aperitief kir.
In de Tweede Wereldoorlog werd de consumptie van zwarte aalbes aanbevolen door de Britse regering vanwege het gehalte aan vitamine C. Aalbessensiroop werd er aan kinderen gratis uitgedeeld om het gebrek aan vitamine C uit andere vruchten op te vangen.

Niet alleen deze bessen worden gebruikt in de voeding en omwille van de gezondheidsbevorderende eigenschappen, ook de knoppen, zaden en bladeren bevatten vele actieve bestanddelen. In deze monografie worden de bessen en knoppen behandeld die gebruikt worden in de fytotherapie en de gemmotherapie.

WERKZAME BESTANDSDELEN
De knoppen van Ribes nigrum bevatten de volgende actieve stoffen:

proanthocyaninen: dimere en trimere prodelphinidines
flavonoïden: vooral flavonolen: o.a. quercetine, kaemferol
fenolzuren: o.a. galluszuur
vitamine C: 100 mg/g in verse knoppen
aminozuren: o.a. arginine, proline, glycine en alanine
enzymen
essentiële olie:
- monoterpenen: voornamelijk sabineen, delta-3-careen, terpinoleen, cis-ß-ocimeen en trans-ß-ocimeen
- sesquiterpenen: o.a. ß-caryophylleen
- monoterpenolen: o.a. terpineen-4-ol

De bes bevat de volgende actieve inhoudsstoffen:

anthocyaninen: 135 tot 250 mg/100g, meer dan 10 glycosiden en rhamnosiden van de anthocyanidinen (aglyconen van de anthocyaninen) cyanidine, delphinidine, myricetine, peonidine, petunidine, malvidine op plaats 3:
- voornamelijk delfinidine-3-O-rutinoside, cyanidine-3-O-rutinoside, delfinidine-3-O-glucoside en cyanidine-3-O-glucoside
overige flavonoïden:
- flavonolen: o.a. quercetine, kaemferol, rutine, quercitroside, isoquercitroside
- flavanonen: o.a. hesperidine
- ook flavanolen: oa. epigallocatechine en epicatechine
vitamine C: 200 mg/100 g, ongeveer dubbel zoveel als in sinaasappels.
carotenoïden: bètacaroteen, luteïne en zeaxanthine
fenolzuren: bijvoorbeeld m- en p-coumarinezuur, salicylzuur, cafeïnezuur, sinapinezuur, p-hydroxybenzoëzuur, kaneelzuur
polysacchariden: o.a. cassis polysaccharide (CAPS)
looistoffen
vezels
mineralen

EIGENSCHAPPEN EN EFFECTEN

ANTIOXIDATIEVE EIGENSCHAPPEN
De knoppen van Ribes nigrum bezitten antioxidatieve eigenschappen. Een studie uit 2008 onderzocht het effect van de extractiemethode op vrije radicalen. Vooral de waterextracten waren actief, aceton- en methanolextracten waren minder actief. In een ander onderzoek scoren zwarte aalbessen (Ribes nigrum) het beste op ijzerreducerend vermogen. Beter dan bosbessen, frambozen, rode bessen en veenbessen. IJzer is zoals bekend een sterke pro-oxidant.

ANTI-INFLAMMATOIRE EIGENSCHAPPEN
Proanthocyanidinen van Ribes nigrum verminderen de door IL-4 en IL-13 gestimuleerde secretie van ontstekingsbevorderende chemokines. IL-4 en IL-13 zijn bekende ontstekingsfactoren bij o.a. atopische astma. Een Canadese studie die in juni 2012 werd gepubliceerd, stelde vast dat anthocyaninen van Ribes nigrum en specifiek cyanidine-3-O-glucoside, de secretie van IL-6 door humane macrofagen remde. IL-6 is een cytokine dat een rol speelt bij ontstekingsreacties.

ANTIVIRALE EIGENSCHAPPEN
Ribes nigrum is ook actief tegen het herpes simplex virus: een Japanse studie stelde een inhibitie vast van de aanhechting van het virus op het celmembraan alsook een remming van de plaquevorming door inhibitie van de eiwitsynthese. Hierdoor kon het herpes simplex virus zich niet meer vermenigvuldigen. Zwarte aalbessen blijken ook actief tegen influenzavirussen, type A en B. Ook hier is een remming van de plaquevorming vastgesteld. Ribes Nigrum bevat anthocyanen en flavonoïden die de Th1-reactie stimuleren de dendrietcellen activeren door te binden op hun Toll-like receptor, TLR4. Bij Influenzavirus inhibeert ribes nigrum het aanhechten op het celoppervlak en onderdrukt sterk de virale groei.

RIBES NIGRUM IN DE GEMMOTHERAPIE
In de gemmotherapie is Ribes nigrum het hoofdmiddel. De onderstaande beschrijving van toepassingen van Ribes nigrum is vooral gebaseerd op gemmotherapeutische literatuur en ervaringskennis, omdat de gemmotherapeutische aspecten van Ribes nigrum nauwelijks wetenschappelijk onderzocht zijn.

De primaire werking is op de bijnierschors. Het heeft een cortisonachtig effect omdat het direct de secretie van de bijnierschorshormonen stimuleert. Langs deze weg is het ook een snelwerkend ontstekingsremmend middel (cortisonachtige werking), zonder iatrogene consequenties. Ribes nigrum werkt vooral op de primaire inflammatoire fase van ontsteking maar is effectief bij alle fases van ontsteking van de slijmvliezen, zowel in de luchtwegen, in het verteringskanaal als in de urinewegen. Ribes nigrum versterkt de ontstekingsremmende werking van het gemmotherapeuticum Sequoia gigantea.

Er is wel enig wetenschappelijk onderzoek uitgevoerd met de Ribes nigrum knoppen aan de faculteit farmacie in Lyon. Daar werden de ontstekingsremmende eigenschappen van de knoppen van Ribes nigrum onderzocht. De knoppen verminderden significant het aantal inflammatoire cellen bij ratten wat de ontstekingsremmende eigenschappen aantoont.

Een andere test die in Lyon met Ribes nigrum knoppen werd uitgevoerd is de artritistest. Toediening van de knoppen normaliseerde de verhoogde alfa-1-zuur-glycoproteïne en gamma-globulines binnen respectievelijk 7 en 10 dagen. Alfa-1-zuur-glycoproteïne is een acutefase-eiwit waarvan de plasmaconcentraties sterk toenemen bij ontstekingen.

Proanthocyanidinen van Ribes nigrum verminderen de door IL-4 en IL-13 gestimuleerde secretie van ontstekingsbevorderende chemokines. IL-4 en IL-13 zijn bekende ontstekingsfactoren bij o.a. atopische astma.

Een Canadese studie die in juni 2012 werd gepubliceerd, stelde vast dat anthocyaninen van Ribes nigrum en specifiek cyanidine-3-O-glucoside, de secretie van IL-6 door humane macrofagen inhibeerde. IL-6 is een cytokine dat een rol speelt bij ontstekingsbevorderende reacties.

ANTIOXIDANT
Een gerandomiseerde crossoverstudie onderzocht de effecten van de inname van een mengsel van zwarte aalbessap met appelsap (1:1) bij 5 volwassenen. Men dronk per dag
750 ml, 1000 ml of 1500 ml. Bij een dosis van 1500 ml stelde men in het plasma een significante daling vast van malondialdehyde, een marker van lipidenoxidatie.
Het gehalte van glutathionperoxidase, een belangrijk enzym bij de onze antioxidatieve verdediging, was gestegen na elke dosis, maar was ook het grootst bij de 1500 ml groep.
De onderzoekers concludeerden dat deze effecten niet het resultaat konden zijn van het quercetinegehalte alleen, maar te danken zijn aan verschillende bestanddelen van de sappen.

ANTI-INFLAMMATOIR MIDDEL
Anthocyaninen uit zwarte aalbessen en bosbessen oefenen een ontstekingsremmende activiteit uit bij dagelijkse inname van 300 mg. Dit werd aangetoond in een placebogecontroleerde studie met 120 mannen en vrouwen met een leeftijd tussen 40 en 74 jaar. Anthocyaninen remmen de activatie van NF-?B en hierbij dus ook de inflammatoire respons. De plasmaconcentraties van de ontstekingsbevorderende chemokines IL-8 en IFN-alfa daalden beiden met 25% t.o.v. placebo. Ook de cytokines IL-4 en IL-13 werden geïnhibeerd met respectievelijk 56 en 32% t.o.v. de placebogroep.
De onderzoekers besluiten dat suppletie met anthocyaninen een rol kan spelen in de preventie en behandeling van chronische inflammatoire aandoeningen door inhibitie van NF-?B en een daling van allerlei ontstekingsmediatoren.

Anthocyanidinen van zwarte aalbessen verminderen oxidatieve stress bij inspanning: o.a. minder carbonylproteïnen in het plasma. Onderzoekers stellen ook een daling vast van de ontstekingsbevorderende cytokines TNF-alfa en IL-6 in plasma verzameld na de inspanning.

Gelet op de anti-inflammtoire activiteit kan ribes nigrum een rol spelen bij remming van inflammatie veroorzaakt door het coronavirus SARS-CoV-2.

CARDIOVASCULAIRE AANDOENINGEN
In een gerandomiseerde crossoverstudie werd bij 144 personen het effect onderzocht van zwarte aalbessensap en sinaasappelsap t.o.v. een placebodrank. De deelnemers dronken gedurende 28 dagen 250 ml van het fruitsap bij het ontbijt en 250 ml bij het avondeten.
48 personen bleven uiteindelijk over aan het eind van de studie.
De belangrijkste resultaten waren een daling van C-reactief proteïne (CRP) met 11% en van fibrinogeen met 3% terwijl de referentiedrank het CRP- en het fibrinogeengehalte deed toenemen met respectievelijk 13% en 2%. Een verhoogd gehalte aan CRP en fibrinogeen is geassocieerd met een verhoogd risico op myocardinfarct, perifere arteriële aandoeningen, beroertes en cardiovasculaire dood.

TER VERBETERING VAN HET GEZICHTSVERMOGEN
De bessen van Ribes nigrum bevatten allerlei actieve stoffen die gunstig kunnen zijn voor onze ogen. De carotenoïden luteïne en zeaxanthine zijn bekende antioxidanten voor het netvlies. Bètacaroteen is een voorloper van rhodopsine, een pigment in de retina dat belangrijk is bij de lichtwaarneming. En natuurlijk spelen ook de bioflavonoïden, anthocyaninen en vitamine C, die de kleine bloedvaten beschermen en de doorbloeding verhogen, een rol.

Orale inname van Ribes nigrum anthocyaninen verbetert de doorbloeding in de oogzenuwknop en de retina (netvlies). Dit werd vastgesteld in een twee jaar durende placebogecontroleerde studie bij 38 personen met open hoek glaucoom, de meest voorkomende vorm van glaucoom. De deelnemers aan de studie namen dagelijks 2 keer 1 capsule met 25 mg anthocyaninen, 50 mg per dag. De onderzoekers besluiten dat de anthocynaninen uit Ribes nigrum een veilig en veelbelovend supplement kunnen zijn als aanvulling bij antiglaucoom medicatie.

Zwarte aalbes anthocyaninen in een dosis van 50 mg per dag, doen de tijd inkorten dat het oog nodig heeft om zich aan het donker aan te passen. De orale inname zorgde ook voor het behoud van de refractiewaarden van het dominante oog na een visuele test, terwijl bij de placebogroep de refractiewaarden sterk afnamen.

VERMINDERING VAN SPIERSTIJFHEID
Orale inname van Ribes nigrum anthocyaninen in een dosis van 7,7 mg/kg kan spierstijfheid tegengaan. In Japan werd dit onderzocht bij 11 personen die de opdracht kregen om gedurende 30 minuten een tekst te typen. Dankzij de suppletie met anthocyaninen daalde het oxyhemoglobine niet en werd er minder schouderspierstijfheid vastgesteld. Ribes nigrum kan door verhoging van de perifere bloeddoorstroming spiervermoeidheid en spierstijfheid verminderen.

OVERIGE TOEPASSINGEN
Vanwege de cortisolverhogende werking en de ontstekingsremmende eigenschappen, wordt Ribes nigrum als gemmotherapeuticum ingezet bij onder meer de volgende toepassingen:

Astma, bronchitis, rhinitis, emfyseem, longfibrose.
Allergieën, hooikoorts, eczeem, urticaria
Chronische vermoeidheid: Quercus pedunculata is hier een goede synergist.
Auto-immuunziekten:
Artritis, artrose, reuma
Herstel na ziekte
Algemeen drainagemiddel

Bij gekende allergie of hypersensitiviteit voor aalbessen of één van de ingrediënten.
Bij oedemen door hart- of nierlijden.
Zwarte bessen of het sap ervan worden afgeraden bij kinderen onder de 4 jaar wegens het gehalte aan kleurstoffen en salicylzuur.

Bij gebruik van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid zijn normaal gezien geen bijwerkingen te verwachten. Er worden bij klinische studies zelden nevenwerkingen gemeld na orale consumptie van de bessen en knoppen van aalbessen.
Op basis van diverse studies blijkt dat Ribes nigrum bessen goed worden verdragen tot een dosis van 3 keer 1000 mg per dag.

Voorzichtigheid is geboden bij gelijktijdig gebruik van antihypertensiva.
De knoppen van Ribes nigrum werken diuretisch en kunnen dus veranderingen teweegbrengen in de elektrolytenbalans. Dus men dient ook voorzichtig te zijn indien men één van de volgende geneesmiddelen gebruikt: anti-aritmica, hartglycosiden, theophylline, diuretica en lithium.

Ribes nigrum glycerinemaceraat: 3 maal daags 50 druppels.
Ribes nigrum bessen extract, gestandaardiseerd op 25% anthocyaninen: 2 à 3 maal daags 200 à 300 mg al naargelang de soort aandoeding, de ernst van de aandoening en het gewicht van de patiënt.

Black currant (Ribes nigrum), Natural Standard Professional Monograph (2012)
J. Top. De zwarte bes. Vakblad voor de Natuurgeneeskundige (2008) vol. 2 (juni), p. 27-29
Dr. Geert Verhelst. Groot Handboek Geneeskrachtige Planten. Mannavita, Derde druk (2008)
Zadernowski et al. Phenolic acid profiles in some small berries. J Agric Food Chem (2005) vol. 53 (6) pp. 2118-24
Borges et al. Identification of flavonoid and phenolic antioxidants in black currants, blueberries, raspberries, red currants, and cranberries. J Agric Food Chem (2010) vol. 58 (7) pp. 3901-9
Max Tétau. Gemmotherapy – a clinical guide. Editions du détail INC. (1998)
Dvaranauskaite A, Characterization of steam volatiles in the essential oil of black currant buds and the antioxidant properties of different bud extracts. J Agric Food Chem. (2008) May 14;56(9):3279-86
Gaižauskiene Asta. Chemical composition and properties of various cultivars of blackcurrant (Ribes nigrum l.) buds. Université de Lituanie, mémoire de Chimie (2009)
Dvaranauskaite A. et al. J Agric Food Chem. Characterization of steam volatiles in the essential oil of black currant buds and the antioxidant properties of different bud extracts. (2008) May 14;56(9):3279-86
Hurst SM. et al. Blackcurrant proanthocyanidins augment IFN-gamma-induced suppression of IL-4 stimulated CCL26 secretion in alveolar epithelial cells. Mol Nutr Food Res. (2010) Jul;54 Suppl 2:S159-70
Desjardins J. et al. Anthocyanin-Rich Black Currant Extract and Cyanidin-3-O-Glucoside Have Cytoprotective and Anti-Inflammatory Properties. J Med Food. (2012) Jun 27.
Boivin et al. Inhibition of cancer cell proliferation and suppression of TNF-induced activation of NFkappaB by edible berry juice. Anticancer Res (2007) vol. 27 (2) pp. 937-948
Takata et al. Immunostimulatory effects of a polysaccharide-rich substance with antitumor activity isolated from black currant (Ribes nigrum L.). Biosci Biotechnol Biochem (2005) vol. 69 (11) pp. 2042-50
Takata et al. Improvement of the Antitumor Activity of Black Currant Polysaccharide by an Enzymatic Treatment. Biosci Biotechnol Biochem (2007) vol. 71 (5) pp. 1342-1344.
Bishayee et al. Anthocyanin-rich black currant extract suppresses the growth of human hepatocellular carcinoma cells. Nat Prod Commun (2010) vol. 5 (10) pp. 1613-8
Bishayee A. et al. Black currant phytoconstituents exert chemoprevention of diethylnitrosamine-initiated hepatocarcinogenesis by suppression of the inflammatory response. Mol Carcinog. (2011) Dec 27. doi: 10.1002/mc.21860
Suzutani et al. Anti-herpesvirus activity of an extract of Ribes nigrum L. Phytotherapy research, (2003) vol. 17 (6), pp. 609-13
Knox et al. Anti-influenza virus activity of crude extract of Ribes nigrum L. Phytotherapy research,(2003) vol. 17 (2), pp. 120-2
Young et al. Effect of fruit juice intake on urinary quercetin excretion and biomarkers of antioxidative status. Am J Clin Nutr (1999) vol. 69 (1) pp. 87-94
Wuyts Daniel. Propriétés diététiques et médicinales de nos aliments et épices. Tome 2 + Nutriments, (2011), Satas
Karlsen A. et al. Anthocyanins inhibit nuclear factor-kappaB activation in monocytes and reduce plasma concentrations of pro-inflammatory mediators in healthy adults. J Nutr. (2007) Aug;137(8):1951-4.
Lyall KA. et al. Short-term blackcurrant extract consumption modulates exercise-induced oxidative stress and lipopolysaccharide-stimulated inflammatory responses.
Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol. (2009) Jul;297(1):R70-81
Dalgård et al. Supplementation with orange and blackcurrant juice, but not vitamin E, improves inflammatory markers in patients with peripheral arterial disease. Br J Nutr (2009) vol. 101 (2) pp. 263-9
Ohguro et al. Two-Year Randomized, Placebo-Controlled Study of Black Currant Anthocyanins on Visual Field in Glaucoma. Ophthalmologica Journal international d'ophtalmologie International journal of ophthalmology Zeitschrift fur Augenheilkunde (2012)
Nakaishi H. et al. Effects of black current anthocyanoside intake on dark adaptation and VDT work-induced transient refractive alteration in healthy humans. Altern Med Rev. (2000) Dec;5(6):553-62
Matsumoto H., Takenami E., Iwasaki-Kurashige K., Osada T., Katsumura T. and Hamaoka T. Effects of blackcurrant anthocyanin intake on peripheral muscle circulation during typing work in humans. Eur J Appl Physiol (2005); 94(1-2):36-45
Møller P, Loft S, Alfthan G, Freese R. Oxidative DNA damage in circulating mononuclear blood cells after ingestion of blackcurrant juice or anthocyanin-rich drink. Mutat Res. (2004) Jul 13;551(1-2):119-26.
American Herbal Products association’s Botanical safety handbook, CRC press LLC, (1997)
Tetau, Max. Gemmotherapy, a clinical guide. A reference manual for the use of gemmotherapy remedies. Éditions Similia 1987 / 1998
Greaves, Marcus. Gemmotherapy and oligotherapy, regenerators of dying intoxicated cells. Tridosha of cellular regeneration. Xlibris Corporation 2002 ISBN 1-4010-6712-3.

EIGENSCHAPPEN EN EFFECTEN

Indicaties