Ubiquinon (Coenzym Q10)

Co-enzym Q10 is een belangrijke lichaamseigen stof die we zelf kunnen aanmaken. Het komt ook in onze voeding voor, al is de bijdrage daaruit gering. Co-enzym Q10 is een vetoplosbare stof die een essentiële rol vervult in de elektronentransportketen (ademhalingsketen) van de mitochondriën. Binnen de ademhalingsketen wordt energie in de vorm van ATP gevormd. Vrijwel alle cellen bevatten mitochondriën en dus co-enzym Q10. Het komt in grote hoeveelheden voor in cellen met talrijke mitochondriën en verhoogde energiebehoefte, zoals hart-, spier-, nier- en levercellen.

In het lichaam komt co-enzym Q10 voor in twee biochemische vormen: ubiquinon, de geoxideerde vorm, en ubiquinol, de gereduceerde vorm. De gereduceerde vorm heeft het grootste aandeel in bloed en cellen. Het is tevens de vorm die vrije radicalen neutraliseert en daarmee cellen beschermt tegen oxidatieve schade. Aanvulling met co-enzym Q10 (ubiquinol of ubiquinon) kan zinvol zijn wanneer er sprake is van een verminderde endogene synthese (bijvoorbeeld door veroudering of defecten in de co-enzym Q10-synthese), maar ook als gevolg van een verhoogde behoefte aan co-enzym Q10 bij veroudering, intensieve sportbeoefening, medicijngebruik (vooral statines) of ziekten.

Indicaties voor suppletie met co-enzym Q10 zijn: dyslipidemie, hypertensie, endotheeldisfunctie en atherosclerose, hartfalen, cardiomyopathie, myocardinfarct, metabool syndroom en diabetes, chronische (laaggradige) ontstekingen, multiple sclerose, niet-alcoholische leververvetting, neurodegeneratieve aandoeningen, verminderde vruchtbaarheid, autisme, fibromyalgie, chronisch vermoeidheidssyndroom, migraine en nierziekten.

Co-enzym Q10 bevindt zich in iedere lichaamscel. In het lichaam komt het in twee vormen voor: als geoxideerde vorm ubiquinon die fungeert als elektronenacceptor en als gereduceerde vorm ubiquinol die fungeert als elektronendonor [1]. Ubiquinon is de meest stabiele vorm en tevens de meest onderzochte variant van co-enzym Q10 in klinische studies. Ubiquinol is de vorm met antioxidantactiviteit. Ubiquinol vormt het grootste aandeel van de hoeveelheid co-enzym Q10 in het lichaam.

Een belangrijke functie van co-enzym Q10 is die van cofactor voor verschillende stappen in de mitochondriale energieproductie in de cel [1]. Co-enzym Q10 treedt hierin afwisselend als donor en acceptor van elektronen op in de elektronentransportketen en is daarmee betrokken bij het vrijmaken van energie in de vorm van ATP in de mitochondriën. Het is onmisbaar voor de vitaliteit van cellen.

Een andere essentiële rol van co-enzym Q10 is gelegen in het vermogen om oxidatieve stress te verminderen door de antioxidantwerking van de elektrondonor ubiquinol. De elektronen die ubiquinol afstaat, neutraliseren namelijk vrije radicalen. Een groot deel van ubiquinol bevindt zich in de mitochondriën; in het bloed komt ubiquinol vooral voor gebonden aan lipoproteïnen als LDL en VLDL. Op deze manier is ubiquinol in staat celmembranen en andere structuren als lipoproteïnen, DNA en eiwitten te beschermen tegen de destructieve effecten van vrije radicalen, ofwel oxidatieve schade [2].

Co-enzym Q10 wordt in evenwicht gehouden tussen beide redox-vormen (ubiquinon en ubiquinol) met behulp van verschillende enzymsystemen. Ubiquinon, de geoxideerde vorm, moet eerst worden gereduceerd tot ubiquinol om als antioxidant zijn werk te kunnen doen. Enzymen als cytochroom-B5-reductase, lipoamidedehydrogenase, glutathionreductase, seleno-enzym thioredoxinereductase en NAD(P)H hydrogenase-quinon 1 (NQO1) zorgen ervoor dat de ubiquinolvorm wordt hersteld [3]. Tevens helpt ubiquinol bij de regeneratie van andere antioxidanten, zoals vitamine C en vitamine E [4]. Bij aandoeningen die worden veroorzaakt door oxidatieve stress wordt ubiquinol verbruikt en wordt de synthese van co-enzym Q10 en omzetting van ubiquinon naar ubiquinol verstoort. Het blijkt dat de verhouding ubiquinol/ubiquinon in het bloedplasma een gevoelige biomarker is voor de mate van oxidatieve stress in het lichaam [5].

Co-enzym Q10 heeft daarnaast een ontstekingsremmend effect. Deze werking komt enerzijds tot stand door de antioxidatieve eigenschappen en anderzijds direct door de activatie van monocyten en modulatie/vermindering van de afgifte van ontstekingsbevorderende stoffen zoals tumor necrose factor-alpha (TNF-a). Een recente meta-analyse laat zien dat suppletie met co-enzym Q10 de pro-inflammatoire marker TNF-a verlaagt [6]. Er werd in deze meta-analyse geen effect gevonden op C-reactieve proteïne (CRP)-niveaus en interleukine (IL)-6.

In een studie bij gezonde vrijwilligers blijkt daarnaast dat de activiteit van gamma-glutamyltransferase (GGT) sterk correleert met de co-enzym Q10-status. GGT is een vroege marker van oxidatieve stress en ontsteking. Suppletie met co-enzym Q10 reduceert de GGT-activiteit en vermindert daarmee schade [7]. De ontstekingsremmende activiteit van co-enzym Q10 wordt in verband gebracht met beïnvloeding van de NF-?B1 (nuclear factor kappa B1) afhankelijke genexpressie [8]. NF-?B is een eiwitcomplex dat de transcriptie van DNA, cytokineproductie en celoverleving reguleert. Het speelt een belangrijke rol in het reguleren van de immuunrespons bij infectie. Toename van de expressie van NF-?B is geassocieerd met (chronische) inflammatoire ziekten, auto-immuunziekten en kanker [9]. In een ratmodel blijkt dat na co-enzym Q10-suppletie de NF-?B levels daalden in hart, lever en spieren van ratten na fysieke training. Tegelijkertijd nam Nrf2 toe; Nrf2 is een transcriptiefactor die de aanmaak van antioxidantenzymen stimuleert en daarmee een rol speelt in bescherming tegen ontsteking en schade [10].

Co-enzym Q10 is essentieel voor de gezondheid van alle cellen en weefsels. Het lichaam wordt zowel door eigen productie als door inname via de voeding voorzien van co-enzym Q10. Het overgrote deel aan co-enzym Q10 synthetiseert het lichaam zelf uit het aminozuur tyrosine [1]. Dit is een gecompliceerd proces dat afhankelijk is van de aanwezigheid van verschillende vitaminen en spoorelementen. Alle cellen, behalve rode bloedcellen, hebben de capaciteit om co-enzym Q10 te produceren. Synthese vindt met name plaats in het binnenste membraan van de mitochondriën. Het co-enzym Q10-molecuul bestaat uit een zogenoemde chinonring (verwijst naar de ‘Q’) en 10 isopreen subeenheden ofwel ‘staarten’ (verwijzen naar ‘10’).

Co-enzym Q10 heeft een zeer lipofiel (vetminnend) karakter, waardoor het vrij door membranen kan bewegen. Het lichaam maakt zowel ubiquinon als ubiquinol aan en zet deze naar behoefte in elkaar om. In de cellen die veel energie nodig hebben (hart- en spiercellen bijvoorbeeld) is co-enzym Q10 vooral in de ubiquinonvorm aanwezig, de essentiële vorm voor ATP-energieproductie in de cellen. In het bloed komt daarentegen voornamelijk de ubiquinolvorm voor. Het omzettingsproces van ubiquinon naar ubiquinol en andersom kan met het stijgen van de leeftijd of door andere oorzaken moeilijker verlopen [3].

Het lichaam wordt ook voorzien van co-enzym Q10 via de voeding, al is deze bijdrage minimaal. Gemiddeld krijgt een persoon 3 tot 6 mg co-enzym Q10 per dag binnen, waarvan ongeveer de helft in gereduceerde vorm [11]. Geschat wordt dat de dagelijkse behoefte aan co-enzym Q10, uit zowel endogene biosynthese als uit de voeding, ongeveer 500 mg is; gebaseerd op een totale lichaamshoeveelheid van ongeveer 2 mg co-enzym Q10 en een gemiddelde omzettingsduur van 4 dagen in weefsel [12]. Voedingsmiddelen rijk aan co-enzym Q10 zijn vlees (vooral orgaanvlees), gevogelte, vis, noten en sommige oliën. Eieren, kaas, melkproducten, avocado en peulvruchten zijn bovendien rijk aan tyrosine, de belangrijkste bron voor co-enzym Q10. Lagere concentraties worden aangetroffen in donkergroene groenten (b.v. spinazie, broccoli, peterselie), bloemkool en fruit. Een deel van co-enzym Q10 gaat verloren als voedsel gebakken wordt; koken daarentegen vermindert de hoeveelheid Q10 niet [12].

Co-enzym Q10 is vetoplosbaar en wordt na inname via de voeding beter geabsorbeerd in aanwezigheid van vetten of vetachtige stoffen. Vanuit de maag komt co-enzym Q10 het duodenum (twaalfvingerige darm) binnen als onderdeel van de chymus (maagbrij). Alle co-enzym Q10 dat in de gereduceerde vorm (ubiquinol) aanwezig is, wordt geoxideerd tot de ubiquinonvorm [3]. In het duodenum wordt co-enzym Q10 omgeven door zogenaamde micellen (met behulp van galzouten uit de gal); micellen zijn wateroplosbare partikels die vetachtige stoffen omkleden waardoor ze geabsorbeerd kunnen worden door enterocyten, de bekledende cellen van de dunne darm. Uit een in vitro darmcelmodel bleek dat de mate van micellarisatie bepalend is voor de opname van ubiquinon door de enterocyten [13]. Het grootste deel van ubiquinon werd vervolgens in de enterocyten  gereduceerd tot ubiquinol. In de enterocyten wordt co-enzym Q10 verwerkt in chylomicronen. Chylomicronen zijn lipoproteïnen die co-enzym Q10 vervolgens via de lymfevloeistof in lymfevaten transporteren naar het bloed en de rest van het lichaam. In het bloed komt co-enzym Q10 voornamelijk voor in de vorm van ubiquinol (95%) [3].

De chylomicronen in het bloed transporteren co-enzym Q10 naar de lever, waar het geladen wordt op deeltjes LDL (low density lipoproteïne) en VLDL (very low density lipoproteïne). Er bestaat een nauwe relatie tussen totaalcholesterol of LDL en plasma co-enzym Q10-niveaus [2]. Gezien het lipofiele karakter wordt aangenomen dat co-enzym Q10 passief diffundeert van lipoproteïnen in het bloed naar de celmembranen. In de cellen bevindt co-enzym Q10 zich vooral in de mitochondriën (ongeveer 50% van het totale cellulaire co-enzym Q10), maar het wordt ook gevonden in celorganellen zoals het endoplasmatisch reticulum, golgicomplexen, lysosomen en peroxisomen [3]. 

Het lichaam van een gezonde volwassene heeft een co-enzym Q10-voorraad van ongeveer 1,5 tot 2 gram, die afneemt met het vorderen van de leeftijd [12] [14]. Cellen die veel energie nodig hebben, zoals hart-, nier-, lever- en spiercellen bevatten relatief veel mitochondriën, en dus ook veel co-enzym Q10. Ook het immuunsysteem en de hersenen verbruiken veel co-enzym Q10, hetgeen vraagt om een optimale aanvoer van bouwstoffen en co-enzym Q10.

Co-enzym Q10 is geen essentiële voedingsstof, omdat we het zelf kunnen aanmaken uit het aminozuur tyrosine in aanwezigheid van (minstens 8) vitamines en een aantal mineralen [1]. Echter, een tekort aan één van deze stoffen maakt het voor de cel onmogelijk om voldoende co-enzym Q10 te produceren. Vanwege de rol in mitochondriale functionaliteit en als antioxidant is een optimale co-enzym Q10-concentratie van essentieel belang voor vitale en energieke cellen.

Een tekort aan co-enzym Q10 kan het gevolg zijn van vermindering van de endogene synthese (door onder meer voedingstekorten, veroudering of defecten in de co-enzym Q10-synthese), maar ook het gevolg van een verhoogde behoefte aan co-enzym Q10 (bij veroudering, sport, medicijngebruik, oxidatieve stress of ziekten) [15].

Risicogroepen

Een hogere leeftijd is de meest voorkomende oorzaak van verlaagde co-enzym Q10-spiegels. Naarmate we ouder worden, produceren we minder co-enzym Q10 en zijn we minder goed in staat ubiquinon om te zetten in ubiquinol [16]. De vermindering van productie begint al bij de leeftijd van eind 20, begin 30 jaar. Ook al krijgen we via de voeding kleine hoeveelheden co-enzym Q10 binnen, het is niet genoeg voor ons lichaam om hier fysiologisch profijt van te hebben. Met het stijgen van de leeftijd, wordt voldoende aanvoer van bouwstoffen en co-enzym Q10 zelf via de voeding en suppletie steeds belangrijker.

Andere groepen met een verhoogd risico op een tekort aan co-enzym Q10 zijn mensen met een ongezond voedingspatroon, overmatig alcoholgebruik en mensen die roken [17]. Onder Indiase proefpersonen werd een vegetarisch dieet in verband gebracht met lagere concentraties co-enzym Q10 [18]. Ook intensieve sportbeoefening leidt tot een verhoogde behoefte aan co-enzym Q10.

Ook medicatiegebruik kan de aanmaak van co-enzym Q10 beïnvloeden. Statines bijvoorbeeld remmen cholesterol en daarmee co-enzym Q10-bloedspiegels, omdat cholesterol en co-enzym Q10 stappen van een biosyntheseroute delen (mevalonaatroute) [17].

Een primaire co-enzym Q10-deficiëntie is het gevolg van een fout in een van de genen die codeert voor eiwitten betrokken bij de synthese van co-enzym Q10. Bij deze mitochondriale stofwisselingsziekte werken verschillende organen in het lichaam minder goed omdat ze een energietekort hebben. Het ziektebeeld is enorm heterogeen; neurologische bevindingen en nierproblemen (nefrotisch syndroom) liggen veelal op de voorgrond [19]. Behandeling van aandoeningen van de mitochondriale ademhalingsketen is echter buitengewoon moeilijk, co-enzym Q10 is het enige middel van therapeutische waarde voor deze patiënten [20]. Daarnaast zijn er verschillende (chronische) aandoeningen die in verband worden gebracht met verlaagde concentraties co-enzym Q10, waaronder hart- en vaatziekten, diabetes en neurodegeneratieve aandoeningen [21].

Risicogroepen en andere indicaties worden verder uitgelicht in de sectie ‘Indicaties’.

Als de lichaamseigen aanmaak van co-enzym Q10 ontoereikend is, zoals bij het ouder worden, door ziekte, oxidatieve stress of gebruik van bepaalde medicijnen en er bovendien onvoldoende uit de voeding kan worden gehaald, kan suppletie wenselijk zijn.

Supplementen kunnen zowel ubiquinon als ubiquinol bevatten. De gangbare vorm was lange tijd ubiquinon, omdat ubiquinon een veel stabielere verbinding is dan ubiquinol en makkelijker toe te passen is in voedingssupplementen. Ubiquinol daarentegen oxideert heel snel, vooral bij blootstelling aan zuurstof. Er is een stabiele vorm van ubiquinol op de markt die niet oxideert, omdat deze op basis van fermentatie met gist, zonder blootstelling aan lucht, verkregen is [22].

Oraal ingenomen co-enzym Q10, ongeacht of het in de vorm van ubiquinol of ubiquinon is, zorgt voor stijging van co-enzym Q10 in het bloed maar heeft weinig invloed op de redoxstatus (verhouding tussen ubiquinon en ubiquinol). Dit suggereert dat er na co-enzym opname in de darm efficiënte mechanismen bestaan die ubiquinon omzetten in ubiquinol en omgekeerd [13].

Zowel suppletie met ubiquinol als ubiquinon blijkt klinisch relevant. Er is veel te doen over de biologische beschikbaarheid van beide formuleringen. Suppletie met ubiquinol, vergeleken met een gelijke hoeveelheid ubiquinon, leidt tot een hogere plasmaconcentratie van co-enzym Q10 in verschillende studies, hetgeen een hogere biologische beschikbaarheid suggereert ([23] [24] [25]. Een recente review beschrijft daarentegen dat effectiviteit van ubiquinol niet op voorhand toe te schrijven is aan de hogere biologische beschikbaarheid van deze vorm van co-enzym Q10 [3]. Het absorptieproces van co-enzym Q10 is complex en bovendien worden beide vormen voortdurend naar behoefte in elkaar omgezet. Er bestaat een grote interindividuele variatie aan opnamecapaciteit van co-enzym Q10. Samen met andere factoren, zoals matrix en hulpstoffen, ligt ook dit ten grondslag aan de effectiviteit van een van beide co-enzym Q10-formuleringen [2].

Co-enzym Q10 suppletie kan dus zowel in de vorm van ubiquinon als ubiquinol geschieden. Van een groter belang voor absorptie in de darmen lijkt de matrix waarin het supplement zit. Een supplement waarin een olie, bij voorkeur zuivere olijfolie (extra vierge), samen met fosfolipiden (lecithine) als dragerstof wordt gebruikt (softgels), bevordert de opname en biologische beschikbaarheid van co-enzym Q10, ongeacht de vorm. Lecithine is een fosfolipide dat samen met bijenwas de stabiliteit van een supplement waarborgt. Het proces van micellarisatie zorgt ervoor dat vetten beter oplosbaar worden in water, hetgeen de opneembaarheid in de darm bevordert.

Co-enzym Q10-suppletie kan ingezet worden ter preventie of behandeling van een co-enzym Q10-tekort. Hieronder worden specifieke toepassingen (risicogroepen en specifieke indicaties) verder toegelicht inclusief wetenschappelijke onderbouwing.

Risicogroepen

Ouderen

Een hogere leeftijd is de meest voorkomende oorzaak van verlaagde co-enzym Q10-spiegels. Ouderen maken minder co-enzym Q10 aan en de omzetting van ubiquinon naar ubiquinol verloopt minder efficiënt [16]. De lichaamseigen aanmaak van co-enzym Q10 in hartspierweefsel bij mensen van 80 jaar bedraagt nog maar 50 procent [26] [27]. Suppletie met zowel ubiquinon als ubiquinol verhoogde de co-enzym Q10-bloedspiegels bij ouderen. Eén studie vond een sterker effect van ubiquinol in vergelijking met ubiquinon [24]; een andere studie rapporteerde een sterker effect van wateroplosbaar gemaakt ubiquinon in vergelijking met ubiquinol [28]. 

Intensieve sportbeoefening

Regelmatig intensieve fysieke inspanning verhoogt de behoefte aan co-enzym Q10. Op termijn neemt het aantal mitochondriën in hart- en spierweefsel toe, waarbij het belangrijk is dat ook de aanmaak van co-enzym Q10 toeneemt. Daar wordt echter lang niet altijd aan voldaan. Suppletie met co-enzym Q10 (dagelijks 200 mg) gedurende 2 weken verhoogde de co-enzym Q10-spiegel in spieren en verlengde de tijd tot uitputting bij getrainde en niet-getrainde individuen [29]. Eenzelfde bevinding werd gedaan in een studie met 100 atleten. Suppletie van 300 mg ubiquinol gedurende 6 weken leverde een verbeterde fysieke prestatie (gemeten in watt per kilogram lichaamsgewicht) op vergeleken met placebo [30].

Indicaties

(Risicofactoren) hart- en vaatziekten

Hart- en vaatziekten vormen een van de belangrijkste doodsoorzaken in de wereld. Co-enzym Q10 kan hart en bloedvaten op verschillende manieren ondersteunen [21]. Het verbetert de energieproductie in de hartspiercellen en beschermt het hart tegen oxidatieve beschadiging. Oxidatieve stress wordt gezien als een belangrijke component in het ontstaan van hart- en vaatziekten [31]. Co-enzym Q10 voorkomt bovendien oxidatie van LDL-cholesterol, een belangrijke component in het proces van atherosclerose.

Dyslipidemie

Een hoog LDL- en laag HDL-gehalte worden in verband gebracht met mitochondriale disfunctie. Dit kan leiden tot oxidatieve stress en overproductie van vrije radicalen. Een meta-analyse van co-enzym Q10-suppletie bij patiënten met metabole ziekte heeft laten zien dat co-enzym Q10 het triglyceridengehalte kan verlagen [32]. In systematisch onderzoek naar patiënten met aandoeningen van de coronaire vaten verlaagde co-enzym Q10 niet het triglyceridengehalte, maar wel het totaalcholesterol. Ook verhoogde co-enzym Q10 de HDL-spiegels [33].

Myopathie na statinegebruik

Veel (vaak oudere) patiënten met hoge cholesterolspiegels, gebruiken dagelijks statines ter preventie van hart- en vaatziekten. Statines blokkeren het enzym (hMG CoA-reductase) dat cholesterol produceert. Het is echter hetzelfde enzym dat is betrokken bij de aanmaak van co-enzym Q10. Het gebruik van statines gaat daarom vaak gepaard met een verlaging van co-enzym Q10. De verlaging van co-enzym Q10 na statinegebruik kan myopathieën bevorderen als gevolg van mitochondriale schade. Bijwerkingen van statines, zoals spierpijn, spierschade en spierzwakte, worden dan ook vaak veroorzaakt door de afname van co-enzym Q10. Deze bijwerkingen kunnen dankzij suppletie met co-enzym Q10 verminderen. Uit een meta-analyse van twaalf gerandomiseerde gecontroleerde studies met in totaal 575 patiënten, bleek dat suppletie met co-enzym Q10 de statine-geassocieerde symptomen als spierpijn, spierzwakte, spierkrampen en spiervermoeidheid verbeterde in vergelijking met placebo. De plasmacreatininekinase spiegel bleef daarbij stabiel [34].

Hypertensie

Hypertensie is een belangrijke risicofactor voor vrijwel alle verschillende hart- en vaatziekten. Het effect van co-enzym Q10 op de bloeddruk is frequent onderzocht [21]. Co-enzym Q10 heeft een direct effect op het endotheel door het verbeteren van gladde spiercelactiviteit en verminderen van vasoconstrictie en bloeddruk [35]. Door het verminderen van oxidatieve stress en inflammatie en bevorderen van stikstofoxide (NO)-synthase heeft co-enzym Q10 een beschermend effect op de bloedvaten.

Het gunstige effect van co-enzym Q10 suppletie op bloeddruk is onderzocht in verschillende studies. Bij patiënten met symptomatische hypertensie konden antihypertensiva afgebouwd worden na suppletie met een gemiddelde dosis van 225 mg/dag co-enzym Q10. De klinische status en de cardiovasculaire medicatiebehoefte stabiliseerden zich met een significante verbetering in systolische en diastolische bloeddruk. 51% van de patiënten stopte volledig met één tot drie antihypertensiva gemiddeld 4,4 maanden na het starten van co-enzym Q10-suppletie [36].

In een recente gerandomiseerde klinische studie in 101 patiënten met dyslipidemie werd co-enzym Q10 suppletie gedurende 24 weken geassocieerd met een significante daling in systolische en diastolische bloeddruk (respectievelijk 6 en 5 mmHg) vergeleken met placebo, en bovendien een verlaging van triglyceriden en LDL-cholesterol [37]. Meta-analyses onder patiënten met primaire hypertensie laten wisselende effecten zien van co-enzym Q10-suppletie [38] [39]. Bij patiënten met metabole ziekten lijkt co-enzym Q10 de systolische, maar niet de diastolische, bloeddruk te verlagen, zo blijkt uit een recente meta-analyse van 17 gerandomiseerde klinische studies bij 684 deelnemers [40].

Ondanks enkele positieve studies, is het antihypertensieve effect van co-enzym Q10 bij mensen met primaire hypertensie nog niet eenduidig [21].

Endotheeldisfunctie en atherosclerose

Endotheeldisfunctie wordt gezien als een marker voor subklinische atherosclerose. Het ontstaat vaak voordat er klinische symptomen van vaatschade optreden. Het speelt een belangrijke rol in hart- en vaatziekte en metabole ziekten [4]. Studies hebben laten zien dat co-enzym Q10-suppletie kan leiden tot bloedstroom-gemedieerde en nitroglycerine-gemedieerde bloedvatverwijding en stimulatie van het enzym superoxide dismutase (dat zuurstofradicalen neutraliseert). Het werkt daarmee antioxidatief en anti-inflammatoir in de bloedvaten [41].

Co-enzym Q10 voorkomt bovendien oxidatie van het LDL-cholesterol. Het vertraagt daarmee atherosclerotische plaquevorming en vermindert de bloedviscositeit [42]. Mogelijk is het remmen van oxidatie van cholesterol belangrijker in de preventie van atherosclerose dan de verhouding HDL/LDL-cholesterol [3]. 

Hartfalen

Hartfalen wordt gekenmerkt door mitochondriale disfunctie van het myocard. Het myocard is niet in staat voldoende ATP te genereren. Een laag myocardiaal co-enzym Q10-gehalte blijkt gerelateerd aan de ernst van hartfalen. In een gerandomiseerde gecontroleerde studie (Q-SYMBIO studie) werden patiënten met matig tot ernstig hartfalen willekeurig toegewezen aan suppletie met ofwel co-enzym Q10 (300 mg ubiquinon per dag), ofwel placebo, naast de standaardtherapie. Suppletie met co-enzym Q10 gedurende 2 jaar verminderde het relatieve risico op het eerste ernstige cardiovasculaire voorval significant met 42% en had een reductie in cardiovasculaire sterfgevallen (43%) en sterfgevallen van allerlei oorzaken (42%) tot gevolg, in vergelijking met de placebogroep [43].

In een gerandomiseerde, dubbelblinde, placebo-gecontroleerde studie (KISEL-10 studie) gedurende 5 jaar onder Zweedse ouderen (gemiddelde leeftijd 78 jaar) werd een vermindering gezien van 53% op cardiovasculaire sterfgevallen. Hierbij werd naast 200 mg co-enzym Q10 ook 200 mcg selenium gesuppleerd [44]. Als onderliggende mechanismen voor het gunstige effect van co-enzym Q10 en selenium werden afname van systemische ontsteking, oxidatieve stress en fibrose van hartspierweefsel geïdentificeerd. Selenium en co-enzym Q10 zijn beide essentieel voor de cel. Lage waardes van selenium en co-enzym Q10 zijn aangetoond bij patiënten met cardiomyopathie.

Cardiomyopathie

Cardiomyopathie is een aandoening van de hartspier, waardoor het hart minder goed kan samentrekken of rondpompen. Het wordt gelinkt aan toename van oxidatieve stress waardoor schade ontstaat [31]. Co-enzym Q10-tekorten worden vaker gezien bij dilaterende, maar ook hypertrofische myopathie. Suppletie met co-enzym Q10 (gemiddeld 200 mg/dag) leidde bij patiënten met hypertrofische cardiomyopathie tot een verbetering van symptomen als moeheid en kortademigheid en tevens een afname in dikte van de hartspier [45]. 

Myocardinfarct

Bij een myocardinfarct sterven cellen af omdat ze te weinig/geen zuurstof krijgen (ischemie), wat leidt tot verlies van de hartspierfunctie. Oxidatieve stress, lipidenperoxidatie of een verminderde energieproductie in de hartspier kan hieraan ten grondslag liggen [31]. Co-enzym Q10-suppletie (200 mg/dag gedurende 12 weken) in patiënten met hyperlipidemie en myocardinfarct droeg bij aan verbetering van de bloeddruk, toename in HDL-cholesterol en lagere inflammatoire markers (ICAM-1 en IL6) [46].

Metabool syndroom en diabetes

Een lagere co-enzym Q10-bloedspiegel wordt gevonden bij patiënten met diabetes mellitus type II. Theoretisch gezien kan dit leiden tot een verminderd beschermingsmechanisme ten tijde van hyperglykemie (hoge oxidatieve stress) en dus schade [31]. Uit enkele klinische onderzoeken blijkt dat suppletie met co-enzym Q10 mogelijk een gunstig effect heeft op aspecten van het metabool syndroom en diabetes. Co-enzym Q10 helpt bij het normaliseren van een verhoogde bloeddruk, verbetert de bloedsuikerregulatie, ondersteunt de insulinewerking en vermindert oxidatieve stress. Bij patiënten met diabetes en overgewicht resulteerde suppletie met 200 mg co-enzym Q10 (gedurende 12 weken) in een significant verlaagde HbA1c [47]. HbA1c (Hemoglobine A1c) is een marker voor diabetes die een gemiddelde geeft van de bloedsuikerspiegel in de voorafgaande weken. De antioxidatieve eigenschappen van co-enzym Q10 beschermen insulineproducerende bètacellen in de alvleesklier tegen oxidatieve stress en apoptose [48]. Een combinatie van co-enzym Q10 met rode gistrijst, berberine, policosanol, astaxanthine en foliumzuur verlaagde totaalcholesterol, LDL-cholesterol, triglyceriden en glucose in het bloed terwijl het HDL-cholesterolgehalte steeg [49].

Chronische ontstekingen

Laaggradige (chronische) ontstekingen liggen ten grondslag aan verschillende aandoeningen en ziektebeelden. Uit een meta-analyse blijkt dat co-enzym Q10 ontstekingswaarden in het bloed, zoals CRP, IL-6 en TNF-a, effectief verlaagt [50]. Aandoeningen waarbij co-enzym Q10 ontstekingswaarden verlaagt, zijn colitis ulcerosa, reumatoïde artritis, chronische gastritis en ook longontsteking bij ouderen [51] [52] [53].

Opmerkelijk is dat ook kinderen met het syndroom van Down baat kunnen hebben bij co-enzym Q10-suppletie. Een ontstekingsbevorderend profiel is in verband gebracht met de progressie van neurologische symptomen bij deze kinderen [54]. Zij hebben lage co-enzym Q10-plasmaspiegels in combinatie met verhoogde pro-inflammatoire cytokinen, zoals IL-6 en TNF-a [55].

Multiple sclerose

Oxidatieve schade speelt mogelijk een belangrijke rol in de pathogenese van multiple sclerose (MS) [56].  Een meta-analyse van 31 studies met in totaal >2000 MS-patiënten liet namelijk een associatie zien tussen verhoogde markers van oxidatieve stress in bloed en hersenvocht bij MS in vergelijking met gezonde controles. In een cross-over studie met 60 MS-patiënten die werden behandeld met co-enzym Q10 plus interferon (IFN)-ß1a en IFN-ß1a alleen gedurende 3 maanden liet de combinatie co-enzym Q10 plus IFN-ß1a een reductie zien in oxidatieve schade, een verschuiving richting een meer anti-inflammatoir milieu en een betere vrijeradicalenfunctie dan met alleen IFN-ß1a [57].

Niet-alcoholische leververvetting (NAFLD)

Niet-alcoholische leververvetting (‘non-alcoholic fatty liver disease’, NAFLD) is een van de meest belangrijke chronische leveraandoeningen ter wereld, voornamelijk als gevolg van de wereldwijde obesitasepidemie [4]. Het kenmerkt zich door insulineresistentie en accumulatie van grote hoeveelheden triglyceriden in de hepatocyten. In een gerandomiseerde, placebogecontroleerde studie bij 41 NAFLD-patiënten had suppletie met co-enzym Q10 (100 mg/dag gedurende 12 weken) een gunstig effect, met name ten aanzien van inflammatoire markers [58]. Co-enzym Q10 verlaagde leverenzymen (AST, GGT) en systemische inflammatoire markers (TNF-a en high sensitive-CRP) en verhoogde adiponectinegehaltes.

Neurodegeneratieve aandoeningen

Oxidatieve stress lijkt vaak betrokken te zijn bij neurologische ziektebeelden, zoals bij de ziekte van Alzheimer en de ziekte van Parkinson [4]. Oxidatieve stress kan leiden tot uitputting van de antioxidant glutathion, oxidatieve schade aan DNA en proteïnen. Co-enzym Q10 kan mogelijk van betekenis zijn bij neurodegeneratieve ziektes [4]. Een voorwaarde lijkt te zijn dat het de bloedhersenbarrière kan passeren. Door neurologische schade wordt co-enzym Q10-transport mogelijk beperkt. Diermodellen laten zien dat co-enzym Q10 in hoge doseringen opgenomen kan worden door alle weefsels, waaronder ook hersenweefsel [59]. Co-enzym Q10-suppletie lijkt effectief te zijn bij experimentele modellen van neurodegeneratieve ziekte. Bij een ratmodel werkte co-enzym Q10 neuroprotectief door oxidatieve stress te remmen [48]. Bij muizen met Parkinson was co-enzym Q10 eveneens in staat oxidatieve stress te remmen en dopamine te verhogen [60]. Er zijn echter nog maar weinig klinische studies die deze effecten bij mensen bevestigen. 

Verminderde vruchtbaarheid

Het verouderingsproces en de daarmee dalende eicelkwaliteit en -kwantiteit wordt in verband gebracht met disfunctionele mitochondriën in deze eicellen [61]. Uit dierexperimenteel onderzoek blijkt dat het falen van de mitochondriën mede wordt veroorzaakt door een verminderde co-enzym Q10-aanmaak. Mogelijk kan Co-enzym Q10 de leeftijdsgebonden achteruitgang van de eicellen omkeren. Dit is aangetoond in dierexperimenteel onderzoek bij muizen [61].

Oxidatieve stress door bijvoorbeeld blootstelling aan zware metalen heeft een ongunstige invloed op de spermatogenese en is een belangrijke oorzaak van vruchtbaarheidsproblemen bij mannen [62]. Uit klinisch onderzoek onder mannen met verminderde vruchtbaarheid bleek 150 mg ubiquinol de concentratie zaadcellen en de beweeglijkheid hiervan te verhogen [62]. Eerdere studies hebben aangetoond dat co-enzym Q10 het zaadvocht, de zaadceltelling en de zaadcelbeweeglijkheid kan verhogen [63]. Uit een Iraanse studie blijkt dat co-enzym Q10 de oxidatieve stress in het zaadvocht kan verlagen en de activiteit van antioxidantenzymen kan verhogen [64].

Autisme

Vermoedelijk spelen oxidatieve stress en mitochondriale disfunctie, net als bij neurologische aandoeningen, een rol bij autisme [65]. Uit klinisch onderzoek blijkt dat tweemaal daags 50 mg ubiquinol het gedrag van kinderen verbeterde [66]. Suppletie met tweemaal daags 30 mg co-enzym Q10 verminderde oxidatieve stress en verlaagde de antioxidantenzymactiviteit bij kinderen met een autisme-spectrumstoornis ([67].

Fibromyalgie

Fibromyalgie, ook wel wekedelenreuma genoemd, gaat gepaard met chronische pijn in pezen, spieren, gewrichtsbanden en bindweefsel. Zowel mitochondriale disfunctie, oxidatieve stress, verhoogde ontstekingswaarden, als co-enzym Q10-tekorten spelen een rol bij de pathofysiologie van fibromyalgie [68]. Uit klinische studies blijkt dat suppletie met co-enzym Q10 symptomen zoals vermoeidheid en (hoofd)pijn kan verminderen. Ook ontstekingswaarden in het bloed kunnen dalen [69].

Chronisch vermoeidheidssyndroom

Oxidatieve stress, ontstekingen en mitochondriale disfunctie zijn gerapporteerd bij patiënten met het chronisch vermoeidheidssyndroom. Co-enzym Q10-suppletie (200 mg/dag) plus NADH (20 mg/dag) gedurende 8 weken verbeterde significant vermoeidheidsklachten en biochemische parameters in vergelijking met placebo [70].

Nierziekten

Patiënten met chronische nierziekten hebben een hoog risico op cardiovasculaire morbiditeit en mortaliteit [4]. Bij nierziekten spelen oxidatieve stress en ontstekingen een grote rol. Bovendien treden bij nieraandoeningen verstoringen op in het renine-angiotensine-aldosteron systeem dat verantwoordelijk is voor regulatie van de bloeddruk en mineralenhuishouding. Uit diverse klinische onderzoeken blijkt dat suppletie met co-enzym Q10 symptomen ten gevolge van nieraandoeningen mogelijk kan verbeteren en verdere progressie kan vertragen. Bij patiënten met chronische nierinsufficiëntie, ongeacht het ondergaan van nierdialyse, blijken co-enzym Q10-gehaltes van bloedplasma verlaagd te zijn [71]. Een meta-analyse heeft aangetoond dat suppletie met co-enzym Q10 het stofwisselingsprofiel van patiënten met nierziekten kan verbeteren [72].

Ernstige leverfunctiestoornissen zijn een contra-indicatie voor het gebruik van co-enzym Q10.

Gebaseerd op practice-based evidence (toepassing in de praktijk) adviseren wij therapeutische doseringen tussen de 100-400 mg co-enzym Q10/ubiquinol/ubiquinon per dag, daarbij rekening houdend met de persoon, interacties, indicatie etc.

Suppletie van co-enzym Q10 op oliebasis is belangrijk en draagt bij aan een goede biologische beschikbaarheid van co-enzym Q10.

Voor co-enzym Q10 is geen bovengrens (tolerable upper intake limit) vastgesteld. In klinische studies zijn co-enzym Q10-doseringen gebruikt in de range van 60-1000 mg per dag gedurende 12 weken, maar geen toxische verschijnselen bekend [73]. In een recente studie in patiënten met de ziekte van Huntington werden doseringen tot 2400 mg per dag (ubiquinon) voor de duur van 5 jaar goed verdragen [74].

Over het gebruik van co-enzym Q10 tijdens zwangerschap en lactatie is weinig bekend. Daarom wordt suppletie afgeraden.

Co-enzym Q10 wordt goed verdragen. Uit klinische onderzoeken zijn geen ernstige bijwerkingen naar voren gekomen. Bij minder dan 1% van de behandelde personen veroorzaakte co-enzym Q10 milde maagdarmklachten (diarree, misselijkheid, brandend maagzuur) of huiduitslag. Sommige van deze bijwerkingen namen af als dagelijkse doses boven de 100 mg werden verdeeld over de dag [73].

Co-enzym Q10 kan interacties aangaan met andere stoffen en geneesmiddelen. Van de volgende middelen is bekend dat gebruik ervan invloed zou kunnen hebben op de co-enzym Q10-status [73]:

-Statines (cholesterolsyntheseremmers zoals simvastatine en atorvastatine), ook wel HMG-CoA-reductaseremmers genoemd, blokkeren de synthese van mevalonzuur, een voorloper van co-enzym Q10 en verlagen daardoor de endogene co-enzym Q10 plasmaspiegels.

-Rode gistrijst, een natuurproduct met monacoline K dat de cholesterolspiegel beïnvloedt, verlaagt het co-enzym Q10-gehalte [75]. Aanvulling met co-enzym Q10 bij gebruik van rode gistrijst is daarom gewenst. Rode gistrijst (in combinatie met co-enzym Q10) is een effectief en veilig alternatief voor mensen die geen statines willen of kunnen gebruiken. Bijkomend voordeel is dat creatininekinase, een biomarker voor myopathie, niet stijgt bij gebruik van rode gistrijst [76].

-Sommige antidiabetica, waaronder metformine en sulfonylureumderivaten (glimepiride, glibenclamide, gliclazide) lijken de enzymactiviteit van co-enzym Q10 te remmen en endogene niveaus te verlagen.

-Bisfosfonaten, die veelvuldig worden voorgeschreven aan postmenopauzale vrouwen ter preventie en behandeling van osteoporose, verlagen de endogene synthese van co-enzym Q10. Het gebruik ervan kan tevens leiden tot verminderde recycling van vitamine E en daarmee verlaagde vitamine E-niveaus [77].

-Sommige bloeddrukverlagende medicijnen, waaronder bètablokkers en hydralazine verlagen endogene niveaus van co-enzym Q10.

-Thiazidediuretica kunnen co-enzym Q10-niveaus verminderen.

-Ook tricyclische antidepressiva kunnen co-enzym Q10-niveaus verminderen en activiteit verlagen. Het is echter niet bekend of dit een klinisch significant effect heeft.

Co-enzym Q10 kan ook de volgende effecten teweegbrengen en mogelijk de (bij)werking van geneesmiddelen beïnvloeden [73]:

-Co-enzym Q10 is een antioxidant. Theoretisch gezien zou het middelen kunnen tegenwerken die juist berusten op het induceren van oxidatieve stress, zoals alkylerende middelen (zoals cyclofosfamide en radiotherapie).

-Uit enkele klinische studies blijkt een bloeddrukverlagend effect van co-enzym Q10. Theoretisch gezien kan het een additief effect hebben bij gelijktijdig gebruik met antihypertensiva.

-Co-enzym Q10 is chemisch vergelijkbaar met menaquinon en kan vitamine K-achtige procoagulerende effecten hebben, die de effecten van de bloedverdunner warfarine kunnen verminderen. Gelijktijdig gebruik van co-enzym Q10 en vitamine K kan het risico op stolling vergroten bij personen die antistollingsmiddelen gebruiken.

-Co-enzym Q10 helpt bij de recycling van andere antioxidanten als vitamine C en vitamine E.

Meer interacties zijn mogelijk. Raadpleeg hiervoor een deskundige.

PQQ, vitamine B1, L-carnitine en jiaogulan als ondersteunende stoffen

Co-enzym Q10 is betrokken bij de energieproductie in iedere cel. Co-enzym Q10 kan daarom goed worden gecombineerd met andere stoffen die eveneens de mitochondriale functie ondersteunen of herstellen, zodat er een cumulatief effect ontstaat tussen de verschillende stoffen. Zo kan co-enzym Q10 gecombineerd worden met PQQ, vitamine B1 (thiamine) of L-carnitine. Al deze stoffen zijn wetenschappelijk bewezen sterke activatoren en beschermers van de mitochondriale functie en kunnen een mitochondriale disfunctie efficiënt aanpakken als ze samen therapeutisch worden ingezet [78] [79] [80]. Maar ook vitamine B12, vitamine E (a-tocoferol, zelf ook een antioxidant) en zink zijn relevante, ondersteunende stoffen in mitochondriale processen [81].

De combinatie met de plant jiaogulan (Gynostemma pentaphyllum) kan gunstig zijn ten aanzien van het energiemetabolisme. Een van de belangrijkste fysiologische werkingsmechanismen van Gynostemma pentaphyllum is het activeren van het enzym AMP-geactiveerd proteïnekinase (AMPK). AMPK reguleert de energiebalans op zowel cellulair als lichaamsniveau. De polysachariden uit Gynostemma pentaphyllum vertonen bovendien antioxidatieve eigenschappen en verhogen onder meer intracellulair glutathion (GSH), een andere belangrijke antioxidant en vrijeradicalenvanger [82].

Selenium

Uit een gerandomiseerde, placebogecontroleerde studie (de KISEL-10 studie) bij 443 ouderen (gemiddelde leeftijd 78 jaar) bleek dat inname van co-enzym Q10 (ubiquinon; 200 mg per dag) in combinatie met selenium (200 µg per dag) het risico op overlijden als gevolg van een hartaandoening significant verlaagde [83]. Deze risicoreductie bleef bestaan na een follow-up duur van zowel 10 jaar [84] als 12 jaar [85]. Dit effect ging bovendien gepaard met vermindering van inflammatoire markers als C-reactief proteïne (CRP), sP-selectine en markers voor oxidatieve stress [86]. Deze studies maken echter geen onderscheid tussen een pure synergetische werking of aanvullende werking van beide stoffen.

Curcumine

Co-enzym Q10 werkt mogelijk synergetisch met curcumine bij migraine [87]. Uit deze gerandomiseerde klinische studie bij mensen met terugkerende migraine werd de frequentie, ernst en duur van de migraineaanvallen verminderd na suppletie met zowel nano-curcumine (80 mg per dag) als co-enzym Q10 (300 mg per dag) gedurende 8 weken in vergelijking met de andere groepen (alleen nano-curcumine, alleen co-enzym Q10 of placebo).

1.            Linus Pauling Institute. Coenzyme Q10 [Internet]. Linus Pauling Institute. 2014 [geciteerd 24 maart 2021]. Beschikbaar op: https://lpi.oregonstate.edu/mic/dietary-factors/coenzyme-Q10

2.            D GL-LP, del Pozo-Cruz Ph D J, Assistant AS-CT, Sc ABC-RB, D PNP. Bioavailability of coenzyme Q10 supplements depends on carrier lipids and solubilization. Nutr Burbank Los Angel Cty Calif. januari 2019;57:133–40.

3.            Mantle D, Dybring A. Bioavailability of Coenzyme Q10: An Overview of the Absorption Process and Subsequent Metabolism. Antioxidants. mei 2020;9(5):386.

4.            Gutierrez-Mariscal FM, Arenas-de Larriva AP, Limia-Perez L, Romero-Cabrera JL, Yubero-Serrano EM, López-Miranda J. Coenzyme Q10 Supplementation for the Reduction of Oxidative Stress: Clinical Implications in the Treatment of Chronic Diseases. Int J Mol Sci. 23 oktober 2020;21(21).

5.            Yamamoto Y, Yamashita S. Plasma ratio of ubiquinol and ubiquinone as a marker of oxidative stress. Mol Aspects Med. 1997;18 Suppl:S79-84.

6.            Zhai J, Bo Y, Lu Y, Liu C, Zhang L. Effects of Coenzyme Q10 on Markers of Inflammation: A Systematic Review and Meta-Analysis. PloS One. 2017;12(1):e0170172.

7.            Onur S, Niklowitz P, Jacobs G, Nöthlings U, Lieb W, Menke T, e.a. Ubiquinol reduces gamma glutamyltransferase as a marker of oxidative stress in humans. BMC Res Notes. 4 juli 2014;7:427.

8.            Schmelzer C, Lindner I, Rimbach G, Niklowitz P, Menke T, Döring F. Functions of coenzyme Q10 in inflammation and gene expression. BioFactors Oxf Engl. 2008;32(1–4):179–83.

9.            Park MH, Hong JT. Roles of NF-?B in Cancer and Inflammatory Diseases and Their Therapeutic Approaches. Cells [Internet]. 29 maart 2016 [geciteerd 28 september 2020];5(2). Beschikbaar op: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4931664/

10.         Pala R, Orhan C, Tuzcu M, Sahin N, Ali S, Cinar V, e.a. Coenzyme Q10 Supplementation Modulates NF?B and Nrf2 Pathways in Exercise Training. J Sports Sci Med. maart 2016;15(1):196–203.

11.         Pravst I, Zmitek K, Zmitek J. Coenzyme Q10 contents in foods and fortification strategies. Crit Rev Food Sci Nutr. april 2010;50(4):269–80.

12.         Weber C, Bysted A, Hllmer G. The coenzyme Q10 content of the average Danish diet. Int J Vitam Nutr Res Int Z Vitam- Ernahrungsforschung J Int Vitaminol Nutr. 1997;67(2):123–9.

13.         Bhagavan HN, Chopra RK, Craft NE, Chitchumroonchokchai C, Failla ML. Assessment of coenzyme Q10 absorption using an in vitro digestion-Caco-2 cell model. Int J Pharm. 21 maart 2007;333(1–2):112–7.

14.         Saini R. Coenzyme Q10: The essential nutrient. J Pharm Bioallied Sci. juli 2011;3(3):466–7.

15.         Hernández-Camacho JD, Bernier M, López-Lluch G, Navas P. Coenzyme Q10 Supplementation in Aging and Disease. Front Physiol. 2018;9:44.

16.         Niklowitz P, Onur S, Fischer A, Laudes M, Palussen M, Menke T, e.a. Coenzyme Q10 serum concentration and redox status in European adults: influence of age, sex, and lipoprotein concentration. J Clin Biochem Nutr. mei 2016;58(3):240–5.

17.         Al-Bazi MM, Elshal MF, Khoja SM. Reduced coenzyme Q(10) in female smokers and its association with lipid profile in a young healthy adult population. Arch Med Sci AMS. 31 december 2011;7(6):948–54.

18.         Singh RB, Niaz MA, Kumar A, Sindberg CD, Moesgaard S, Littarru GP. Effect on absorption and oxidative stress of different oral Coenzyme Q10 dosages and intake strategy in healthy men. BioFactors Oxf Engl. 2005;25(1–4):219–24.

19.         Salviati L, Trevisson E, Doimo M, Navas P. Primary Coenzyme Q10 Deficiency. In: Adam MP, Ardinger HH, Pagon RA, Wallace SE, Bean LJ, Stephens K, e.a., redacteuren. GeneReviews® [Internet]. Seattle (WA): University of Washington, Seattle; 1993 [geciteerd 11 januari 2021]. Beschikbaar op: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK410087/

20.         Hargreaves IP. Coenzyme Q10 as a therapy for mitochondrial disease. Int J Biochem Cell Biol. april 2014;49:105–11.

21.         Martelli A, Testai L, Colletti A, Cicero AFG. Coenzyme Q10: Clinical Applications in Cardiovascular Diseases. Antioxid Basel Switz. 22 april 2020;9(4):341.

22.         Hosoe K, Kitano M, Kishida H, Kubo H, Fujii K, Kitahara M. Study on safety and bioavailability of ubiquinol (Kaneka QH) after single and 4-week multiple oral administration to healthy volunteers. Regul Toxicol Pharmacol RTP. februari 2007;47(1):19–28.

23.         Evans M, Baisley J, Barss S, Guthrie N. A randomized, double-blind trial on the bioavailability of two CoQ10 formulations. J Funct Foods. 1 januari 2009;1(1):65–73.

24.         Zhang Y, Liu J, Chen X-Q, Oliver Chen C-Y. Ubiquinol is superior to ubiquinone to enhance Coenzyme Q10 status in older men. Food Funct. 14 november 2018;9(11):5653–9.

25.         Langsjoen PH, Langsjoen AM. Comparison study of plasma coenzyme Q10 levels in healthy subjects supplemented with ubiquinol versus ubiquinone. Clin Pharmacol Drug Dev. januari 2014;3(1):13–7.

26.         Barcelos IP de, Haas RH. CoQ10 and Aging. Biology. 11 mei 2019;8(2).

27.         Kalén A, Appelkvist EL, Dallner G. Age-related changes in the lipid compositions of rat and human tissues. Lipids. juli 1989;24(7):579–84.

28.         Pravst I, Rodríguez Aguilera JC, Cortes Rodriguez AB, Jazbar J, Locatelli I, Hristov H, e.a. Comparative Bioavailability of Different Coenzyme Q10 Formulations in Healthy Elderly Individuals. Nutrients. 16 maart 2020;12(3):784.

29.         Cooke M, Iosia M, Buford T, Shelmadine B, Hudson G, Kerksick C, e.a. Effects of acute and 14-day coenzyme Q10 supplementation on exercise performance in both trained and untrained individuals. J Int Soc Sports Nutr. 4 maart 2008;5:8.

30.         Alf D, Schmidt ME, Siebrecht SC. Ubiquinol supplementation enhances peak power production in trained athletes: a double-blind, placebo controlled study. J Int Soc Sports Nutr. 2013;10:24.

31.         Zozina VI, Covantev S, Goroshko OA, Krasnykh LM, Kukes VG. Coenzyme Q10 in Cardiovascular and Metabolic Diseases: Current State of the Problem. Curr Cardiol Rev. 2018;14(3):164–74.

32.         Sharifi N, Tabrizi R, Moosazadeh M, Mirhosseini N, Lankarani KB, Akbari M, e.a. The Effects of Coenzyme Q10 Supplementation on Lipid Profiles Among Patients with Metabolic Diseases: A Systematic Review and Meta-analysis of Randomized Controlled Trials. Curr Pharm Des. 2018;24(23):2729–42.

33.         Jorat MV, Tabrizi R, Mirhosseini N, Lankarani KB, Akbari M, Heydari ST, e.a. The effects of coenzyme Q10 supplementation on lipid profiles among patients with coronary artery disease: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Lipids Health Dis. 9 oktober 2018;17(1):230.

34.         Qu H, Guo M, Chai H, Wang W, Gao Z, Shi D. Effects of Coenzyme Q10 on Statin-Induced Myopathy: An Updated Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. J Am Heart Assoc Cardiovasc Cerebrovasc Dis [Internet]. 25 september 2018 [geciteerd 7 januari 2021];7(19). Beschikbaar op: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6404871/

35.         Digiesi V, Cantini F, Oradei A, Bisi G, Guarino GC, Brocchi A, e.a. Coenzyme Q10 in essential hypertension. Mol Aspects Med. 1994;15 Suppl:s257-263.

36.         Langsjoen P, Langsjoen P, Willis R, Folkers K. Treatment of essential hypertension with coenzyme Q10. Mol Aspects Med. 1994;15 Suppl:s265–72.

37.         Zhang P, Yang C, Guo H, Wang J, Lin S, Li H, e.a. Treatment of coenzyme Q10 for 24 weeks improves lipid and glycemic profile in dyslipidemic individuals. J Clin Lipidol. april 2018;12(2):417-427.e5.

38.         Ho MJ, Bellusci A, Wright JM. Blood pressure lowering efficacy of coenzyme Q10 for primary hypertension. Cochrane Database Syst Rev [Internet]. 2009 [geciteerd 8 februari 2021];(4). Beschikbaar op: https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD007435.pub2/full

39.         Ho MJ, Li ECK, Wright JM. Blood pressure lowering efficacy of coenzyme Q10 for primary hypertension. Cochrane Database Syst Rev. 3 maart 2016;3:CD007435.

40.         Tabrizi R, Akbari M, Sharifi N, Lankarani KB, Moosazadeh M, Kolahdooz F, e.a. The Effects of Coenzyme Q10 Supplementation on Blood Pressures Among Patients with Metabolic Diseases: A Systematic Review and Meta-analysis of Randomized Controlled Trials. High Blood Press Cardiovasc Prev Off J Ital Soc Hypertens. maart 2018;25(1):41–50.

41.         Lopez-Moreno J, Quintana-Navarro GM, Delgado-Lista J, Garcia-Rios A, Alcala-Diaz JF, Gomez-Delgado F, e.a. Mediterranean Diet Supplemented With Coenzyme Q10 Modulates the Postprandial Metabolism of Advanced Glycation End Products in Elderly Men and Women. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2 maart 2018;73(3):340–6.

42.         Ernster L, Dallner G. Biochemical, physiological and medical aspects of ubiquinone function. Biochim Biophys Acta. 24 mei 1995;1271(1):195–204.

43.         Mortensen SA, Rosenfeldt F, Kumar A, Dolliner P, Filipiak KJ, Pella D, e.a. The effect of coenzyme Q10 on morbidity and mortality in chronic heart failure: results from Q-SYMBIO: a randomized double-blind trial. JACC Heart Fail. december 2014;2(6):641–9.

44.         Alehagen U, Johansson P, Björnstedt M, Rosén A, Dahlström U. Cardiovascular mortality and N-terminal-proBNP reduced after combined selenium and coenzyme Q10 supplementation: A 5-year prospective randomized double-blind placebo-controlled trial among elderly Swedish citizens. Int J Cardiol [Internet]. 2012; Beschikbaar op: http://www.internationaljournalofcardiology.com/article/S0167-5273(12)00593-1/abstract

45.         Langsjoen PH, Langsjoen A, Willis R, Folkers K. Treatment of hypertrophic cardiomyopathy with coenzyme Q10. Mol Aspects Med. 1997;18 Suppl:S145-151.

46.         Mohseni M, Vafa M, Zarrati M, Shidfar F, Hajimiresmail SJ, Rahimi Forushani A. Beneficial Effects of Coenzyme Q10 Supplementation on Lipid Profile and Intereukin-6 and Intercellular Adhesion Molecule-1 Reduction, Preliminary Results of a Double-blind Trial in Acute Myocardial Infarction. Int J Prev Med. 2015;6:73.

47.         Mehrdadi P, Mohammadi RK, Alipoor E, Eshraghian MR, Esteghamati A, Hosseinzadeh-Attar MJ. The Effect of Coenzyme Q10 Supplementation on Circulating Levels of Novel Adipokine Adipolin/CTRP12 in Overweight and Obese Patients with Type 2 Diabetes. Exp Clin Endocrinol Diabetes. maart 2017;125(3):156–62.

48.         Luo K, Yu JH, Quan Y, Shin YJ, Lee KE, Kim HL, e.a. Therapeutic potential of coenzyme Q10 in mitochondrial dysfunction during tacrolimus-induced beta cell injury. Sci Rep. 29 mei 2019;9(1):7995.

49.         Pirro M, Mannarino MR, Bianconi V, Simental-Mendía LE, Bagaglia F, Mannarino E, e.a. The effects of a nutraceutical combination on plasma lipids and glucose: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Pharmacol Res. 1 augustus 2016;110:76–88.

50.         Fan L, Feng Y, Chen G-C, Qin L-Q, Fu C-L, Chen L-H. Effects of coenzyme Q10 supplementation on inflammatory markers: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Pharmacol Res. mei 2017;119:128–36.

51.         El Morsy EM, Kamel R, Ahmed MAE. Attenuating effects of coenzyme Q10 and amlodipine in ulcerative colitis model in rats. Immunopharmacol Immunotoxicol. juni 2015;37(3):244–51.

52.         Rahmani A, Abangah G, Moradkhani A, Ahmadi MRH, Asadollahi K. Coenzyme Q10 in combination with triple therapy regimens ameliorates oxidative stress and lipid peroxidation in chronic gastritis associated with H. pylori infection. J Clin Pharmacol. 2015;55(8):842–7.

53.         Farazi A, Sofian M, Jabbariasl M, Nayebzadeh B. Coenzyme q10 administration in community-acquired pneumonia in the elderly. Iran Red Crescent Med J. december 2014;16(12):e18852.

54.         Wilcock DM, Griffin WST. Down’s syndrome, neuroinflammation, and Alzheimer neuropathogenesis. J Neuroinflammation. 16 juli 2013;10(1):864.

55.         Zaki ME, El-Bassyouni HT, Tosson AMS, Youness E, Hussein J. Coenzyme Q10 and pro-inflammatory markers in children with Down syndrome: clinical and biochemical aspects. J Pediatr (Rio J). februari 2017;93(1):100–4.

56.         Zhang S-Y, Gui L-N, Liu Y-Y, Shi S, Cheng Y. Oxidative Stress Marker Aberrations in Multiple Sclerosis: A Meta-Analysis Study. Front Neurosci [Internet]. 2020 [geciteerd 5 februari 2021];14. Beschikbaar op: https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fnins.2020.00823/full

57.         Moccia M, Capacchione A, Lanzillo R, Carbone F, Micillo T, Perna F, e.a. Coenzyme Q10 supplementation reduces peripheral oxidative stress and inflammation in interferon-ß1a-treated multiple sclerosis. Ther Adv Neurol Disord. 2019;12:1756286418819074.

58.         Farsi F, Mohammadshahi M, Alavinejad P, Rezazadeh A, Zarei M, Engali KA. Functions of Coenzyme Q10 Supplementation on Liver Enzymes, Markers of Systemic Inflammation, and Adipokines in Patients Affected by Nonalcoholic Fatty Liver Disease: A Double-Blind, Placebo-Controlled, Randomized Clinical Trial. J Am Coll Nutr. juni 2016;35(4):346–53.

59.         Bhagavan HN, Chopra RK. Coenzyme Q10: Absorption, tissue uptake, metabolism and pharmacokinetics. Free Radic Res. 2006;40(5):445–53.

60.         Onaolapo OJ, Odeniyi AO, Jonathan SO, Samuel MO, Amadiegwu D, Olawale A, e.a. An investigation of the anti-Parkinsonism potential of co-enzyme Q10 and co-enzyme Q10 /levodopa-carbidopa combination in mice. Curr Aging Sci. 23 oktober 2019;

61.         Ben-Meir A, Burstein E, Borrego-Alvarez A, Chong J, Wong E, Yavorska T, e.a. Coenzyme Q10 restores oocyte mitochondrial function and fertility during reproductive aging. Aging Cell. oktober 2015;14(5):887–95.

62.         Thakur AS, Littaru GP, Funahashi I, Painkara US, Dange NS, Chauhan P. Effect of ubiquinol on serum reproductive hormones of amenorrhic patients. Indian J Clin Biochem. 2015;31(3):342–8.

63.         Lafuente R, González-Comadrán M, Solà I, López G, Brassesco M, Carreras R, e.a. Coenzyme Q10 and male infertility: a meta-analysis. J Assist Reprod Genet. 1 september 2013;30(9):1147–56.

64.         Nadjarzadeh A, Shidfar F, Amirjannati N, Vafa MR, Motevalian SA, Gohari MR, e.a. Effect of Coenzyme Q10 supplementation on antioxidant enzymes activity and oxidative stress of seminal plasma: a double-blind randomised clinical trial. Andrologia. maart 2014;46(2):177–83.

65.         Damodaran LPM, Arumugam G. Urinary oxidative stress markers in children with autism. Redox Rep. 1 september 2011;16(5):216–22.

66.         Gvozdjáková A, Kucharská J, Ostatníková D, Babinská K, Nakládal D, Crane FL. Ubiquinol improves symptoms in children with autism. Oxid Med Cell Longev. 2014;2014:798957.

67.         Mousavinejad E, Ghaffari MA, Riahi F, Hajmohammadi M, Tiznobeyk Z, Mousavinejad M. Coenzyme Q10 supplementation reduces oxidative stress and decreases antioxidant enzyme activity in children with autism spectrum disorders. Psychiatry Res. 1 juli 2018;265:62–9.

68.         Sawaddiruk P, Apaijai N, Paiboonworachat S, Kaewchur T, Kasitanon N, Jaiwongkam T, e.a. Coenzyme Q10 supplementation alleviates pain in pregabalin-treated fibromyalgia patients via reducing brain activity and mitochondrial dysfunction. Free Radic Res. augustus 2019;53(8):901–9.

69.         Cordero MD, Alcocer-Gómez E, de Miguel M, Culic O, Carrión AM, Alvarez-Suarez JM, e.a. Can coenzyme q10 improve clinical and molecular parameters in fibromyalgia? Antioxid Redox Signal. 20 oktober 2013;19(12):1356–61.

70.         Castro-Marrero J, Cordero MD, Segundo MJ, Sáez-Francàs N, Calvo N, Román-Malo L, e.a. Does oral coenzyme Q10 plus NADH supplementation improve fatigue and biochemical parameters in chronic fatigue syndrome? Antioxid Redox Signal. 2015;22(8):679–85.

71.         Mehmetoglu I, Yerlikaya FH, Kurban S, Erdem SS, Tonbul Z. Oxidative stress markers in hemodialysis and peritoneal dialysis patients, including coenzyme Q10 and ischemia-modified albumin. Int J Artif Organs. maart 2012;35(3):226–32.

72.         Bakhshayeshkaram M, Lankarani KB, Mirhosseini N, Tabrizi R, Akbari M, Dabbaghmanesh MH, e.a. The Effects of Coenzyme Q10 Supplementation on Metabolic Profiles of Patients with Chronic Kidney Disease: A Systematic Review and Meta-analysis of Randomized Controlled Trials. Curr Pharm Des. 2018;24(31):3710–23.

73.         Natural Medicines. Natural Medicines - Professional - Coenzyme Q10 [Internet]. [geciteerd 6 januari 2021]. Beschikbaar op: https://naturalmedicines.therapeuticresearch.com

74.         McGarry A, McDermott M, Kieburtz K, de Blieck EA, Beal F, Marder K, e.a. A randomized, double-blind, placebo-controlled trial of coenzyme Q10 in Huntington disease. Neurology. 10 januari 2017;88(2):152–9.

75.         Yang H-T, Lin S-H, Huang S-Y, Chou H-J. Acute administration of red yeast rice (Monascus purpureus) depletes tissue coenzyme Q(10) levels in ICR mice. Br J Nutr. januari 2005;93(1):131–5.

76.         Abdelbaset M, Safar MM, Mahmoud SS, Negm SA, Agha AM. Red yeast rice and coenzyme Q10 as safe alternatives to surmount atorvastatin-induced myopathy in hyperlipidemic rats. Can J Physiol Pharmacol. juni 2014;92(6):481–9.

77.         Kalyan S, Huebbe P, Esatbeyoglu T, Niklowitz P, Côté HCF, Rimbach G, e.a. Nitrogen-bisphosphonate therapy is linked to compromised coenzyme Q10 and vitamin E status in postmenopausal women. J Clin Endocrinol Metab. april 2014;99(4):1307–13.

78.         Filanovsky K, Haran M, Mirkin V, Braester A, Shevetz O, Stanevsky A, e.a. Peripheral Blood Cell Mitochondrial Dysfunction in Myelodysplastic Syndrome Can Be Improved by a Combination of Coenzyme Q10 and Carnitine. Mediterr J Hematol Infect Dis. 2020;12(1):e2020072.

79.         Akagawa M, Nakano M, Ikemoto K. Recent progress in studies on the health benefits of pyrroloquinoline quinone. Biosci Biotechnol Biochem. 2016;80(1):13–22.

80.         Tardy A-L, Pouteau E, Marquez D, Yilmaz C, Scholey A. Vitamins and Minerals for Energy, Fatigue and Cognition: A Narrative Review of the Biochemical and Clinical Evidence. Nutrients. 16 januari 2020;12(1).

81.         Wesselink E, Koekkoek W a. C, Grefte S, Witkamp RF, van Zanten ARH. Feeding mitochondria: Potential role of nutritional components to improve critical illness convalescence. Clin Nutr Edinb Scotl. juni 2019;38(3):982–95.

82.         Shang X, Chao Y, Zhang Y, Lu C, Xu C, Niu W. Immunomodulatory and Antioxidant Effects of Polysaccharides from Gynostemma pentaphyllum Makino in Immunosuppressed Mice. Mol Basel Switz. 19 augustus 2016;21(8).

83.         Alehagen U, Johansson P, Björnstedt M, Rosén A, Dahlström U. Cardiovascular mortality and N-terminal-proBNP reduced after combined selenium and coenzyme Q10 supplementation: a 5-year prospective randomized double-blind placebo-controlled trial among elderly Swedish citizens. Int J Cardiol. 1 september 2013;167(5):1860–6.

84.         Alehagen U, Aaseth J, Johansson P. Reduced Cardiovascular Mortality 10 Years after Supplementation with Selenium and Coenzyme Q10 for Four Years: Follow-Up Results of a Prospective Randomized Double-Blind Placebo-Controlled Trial in Elderly Citizens. PloS One. 2015;10(12):e0141641.

85.         Alehagen U, Aaseth J, Alexander J, Johansson P. Still reduced cardiovascular mortality 12 years after supplementation with selenium and coenzyme Q10 for four years: A validation of previous 10-year follow-up results of a prospective randomized double-blind placebo-controlled trial in elderly. PloS One. 2018;13(4):e0193120.

86.         Alehagen U, Lindahl TL, Aaseth J, Svensson E, Johansson P. Levels of sP-selectin and hs-CRP Decrease with Dietary Intervention with Selenium and Coenzyme Q10 Combined: A Secondary Analysis of a Randomized Clinical Trial. PloS One. 2015;10(9):e0137680.

87.         Parohan M, Sarraf P, Javanbakht MH, Foroushani AR, Ranji-Burachaloo S, Djalali M. The synergistic effects of nano-curcumin and coenzyme Q10 supplementation in migraine prophylaxis: a randomized, placebo-controlled, double-blind trial. Nutr Neurosci. 26 juni 2019;1–10.