Glutathion (gereduceerd glutathion)

Het tripeptide glutathion is één van de belangrijkste stoffen die het lichaam kan inzetten bij de bescherming van de cel. Drie daarbij zeer belangrijke functies van glutathion zijn de detoxificerende eigenschappen, de immuunversterkende eigenschappen en de antioxidatieve functie.

In principe kan het lichaam zelf glutathion aanmaken uit de componenten waaruit het is opgebouwd, namelijk de aminozuren cysteïne, glutamine en glycine, maar er zijn vele omstandigheden waarin cysteïne maar ook glutamine onvoldoende voorradig zijn. Iedere dag wordt het lichaam blootgesteld aan vele factoren die een aanslag doen op de lichaamsvoorraden van glutathion: stress, vervuiling, straling, infectie, medicijnen, slechte voeding, veroudering, sport en verwonding. Bij onvoldoende bescherming door glutathion kan dat bijdragen aan celschade, veroudering en op den duur ziekte. Glutathiondepletie speelt bij een groot aantal aandoeningen een bepalende rol. Het hoog houden van de glutathionvoorraden is dan ook een heilige graal van de complementaire geneeskunde.

Tot voor kort waren vele wetenschappers er van overtuigd dat glutathion niet intact kon worden geabsorbeerd, en dat het boosten van de glutathionniveaus dus het beste kon plaatsvinden met precursors als NAC (N-Acetyl-Cysteïne) en met stoffen als alfa-liponzuur. Recent is gebleken dan glutathion wel degelijk in significante hoeveelheden kan worden geabsorbeerd, waardoor suppletie met glutathion een verantwoorde en goed gerichte keuze wordt om de glutathionniveaus in de cel te stimuleren.

Glutathion (L-g-glutamyl-L-cysteïnylglycine; GSH), is een tripeptide (verbinding van drie aminozuren), die door het lichaam kan worden aangemaakt uit 3 aminozuren: cysteïne, glutamine en glycine. De thiolgroep (SH-groep) van cysteïne is het actieve deel van het molecule. De afkorting GSH, die voor gereduceerd glutathion wordt gebruikt, duidt op deze thiolgroep (SH) gebonden aan het glutathionmolecule (G).

Glutathion wordt in alle levende organismen en in alle lichaamscellen aangetroffen in relatief hoge concentraties. Het is de belangrijkste zwavelverbinding in het lichaam die geen onderdeel uitmaakt van eiwitten. Het glutathion antioxidant-systeem is één van de belangrijkste cellulaire beschermingsmechanismen.

Glutathion bestaat in twee vormen: ofwel de gereduceerde vorm (GSH), ofwel de geoxideerde vorm, meestal aangegeven als GSSG (ook wel glutathion-disulfide genoemd). Als de term "glutathion" wordt gebruikt, wordt meestal gereduceerd glutathion bedoeld. Alleen in gereduceerde vorm heeft glutathion in het lichaam een beschermende werking.

Glutathion komt voor in verse groenten en fruit, vis- en vleesproducten, maar met name asperges, avocado, en walnoten zijn rijk aan glutathion. De glutathionconcentraties kunnen tussen verschillende voedingsmiddelen sterk verschillen. Ook tussen individuen kan de inname van glutathion sterk uiteenlopen. In normale omstandigheden wordt glutathion naar behoefte door het lichaam geproduceerd. Bij stijgende leeftijd en bij grotere oxidatieve belasting kan de eigen productie echter nogal eens tekortschieten.

In het lichaam is er vaak een grote behoefte aan glutathion en het wordt snel verbruikt in tijden van ziekte, stress, vermoeidheid en lichamelijke inspanning. Daarnaast zijn er nog een aantal bekende oorzaken van glutathiondepletie, zoals (ioniserende) straling, stress, bacteriële of virale infecties, milieutoxines, roken, medicijngebruik, (top)sport, chemische vervuiling en zware metalen, een teveel aan ijzer, operaties, brandwonden en deficiënties van glutathionprecursors of -cofactoren. Door middel van de antioxidantcascade probeert het lichaam verbruikt (geoxideerd) glutathion weer te recyclen (reduceren). Daarbij worden andere antioxidanten als vitamine C, vitamine E en alfa-liponzuur verbruikt.

De glutathionstatus van de cel is een belangrijke indicator voor de celfunctie en de levensvatbaarheid van de cel. Wanneer voortdurende oxidatieve stress door een aantal van bovengenoemde factoren de glutathionvoorraden van het lichaam dusdanig uitput tot een punt waarbij de antioxidatieve beschermingsmechanismen tekortschieten, spreken we van “distress”. De weefsels met het hoogste percentage meervoudig onverzadigde vetzuren (zoals bijvoorbeeld zenuwweefsel) zijn dan het meest kwetsbaar. Lokale vrije radicaalreacties kunnen een zich steeds verder uitbreidend gebied van weefselschade tot gevolg hebben. Cellen die teveel beschadigd zijn doden zichzelf (apoptose) en dit mechanisme (apoptose door glutathiondepletie) speelt een rol in veel degeneratieve aandoeningen.

In het bloed circuleert weinig glutathion. Transport vindt vooral plaats in de vorm van cystine, de geoxideerde en stabielere vorm van cysteïne. Lichaamscellen importeren cystine uit de bloedbaan, zetten cystine weer om in cysteïne, en gebruiken dat om GSH te vormen (met behulp van onder meer ascorbaat). Omgekeerd kan glutathion via de antioxidantcascade geoxideerde vormen van vitamine C en vitamine E reduceren en daarmee weer activeren.

• Antioxidatieve bescherming: Glutathion speelt een centrale rol in de verdediging van het lichaam tegen oxidatieve stress. De SH-groep (thiolgroep) van de cysteïnegroep is een sterkere elektronendonor dan veel andere verbindingen in de cel, en gecombineerd met de relatief hoge intracellulaire concentraties (enkele milli-molairen) resulteert dat in zeer sterke antioxidatieve eigenschappen. Om deze redenen is GSH vaak in staat reactieve deeltjes weg te vangen voordat ze celstructuren als DNA, RNA, eiwitten en membranen beschadigen. Gereduceerd glutathion kan als scavenger (vrije radicalenvanger) fungeren voor bijna alle beruchte vrije radicalen en reactieve zuurstofdeeltjes, zoals het hydroxylradicaal, superoxide en vetzuurradicalen. Wanneer gereduceerd glutathion een elektron afstaat wordt het geoxideerd. Twee van deze geoxideerde moleculen vormen dan een disulfidebrug en vormen uiteindelijk glutathion-disulfide ofwel geoxideerd glutathion (GSSG). Vanwege de sterke antioxidatieve eigenschappen van GSH is handhaving van adequate GSH-niveaus in het lichaam van het allergrootste belang. Om deze reden wordt onder normale omstandig-heden in de cel vervolgens zeer snel weer GSH geregenereerd uit GSSG met behulp het enzym glutathionreductase. De structuren van GSH en GSSG en hun reacties zijn weergegeven in figuur 1. De verhouding tussen de gereduceerde en de geoxideerde vorm van glutathion (GSH/GSSG-verhouding) is een gevoelige indicator voor de mate van oxidatieve stress.
  
  Ongeveer een derde van de in het lichaam aanwezige glutathion is aanwezig in "gemengde" disulfides met andere verbindingen die thiolgroepen bevatten, zoals cysteïne, coënzym A en vrije cysteïne-groepen op eiwitten. Het enzym glutathionreductase kan ook “gemengde” disulfides weer terugreduceren naar (onder andere) gereduceerd vrij glutathion.
  

  Glutathion heeft onder meer de volgende werkingen:

  • Glutathion maakt andere antioxidanten geschikt voor hergebruik: Vanwege de krachtige reducerende werking, draagt GSH ook sterk bij aan het hergebruiken van andere antioxidanten die geoxideerd zijn geraakt en daardoor onwerkzaam zijn geworden. Glutathion kan de andere antioxidanten in de antioxidantcascade (vitamine C, vitamine E, alfa-liponzuur en coënzym Q10) weer geschikt maken voor hergebruik, waardoor de capaciteit van het antioxidantsysteem sterk wordt gestimuleerd.
  • Detoxicatie van xenobiotica: Doordat GSH zich in de lever bindt aan vetoplosbare toxines, zoals zware metalen, oplosmiddelen en sommige pesticiden, worden deze wateroplosbaar gemaakt, zodat ze met de urine kunnen worden uitgescheiden. Wanneer dit niet zou gebeuren, hoopt de toxiciteit op en treedt ernstige hypoxie op (zuurstoftekort) in de levercellen. Als deze toestand van hypoxie langer aanhoudt kan dat de conditie van de lever ernstig verzwakken, waardoor de fase II reacties (wateroplosbaar maken van toxische verbindingen) gestoord verlopen. Dat kan ertoe leiden dat in plaats van snelle uitscheiding van een minder toxische verbinding, nu langzamere uitscheiding van een (in de lever metabool geactiveerde) veel toxischere verbinding plaatsvindt.
    De lever is het grootste GSH-reservoir. Onderzoek wijst uit dat een lage glutathionspiegel leidt tot een verminderde leverfunctie. Een deel van de werking van het bekende lever-fytotherapeuticum Silybum marianum berust op het feit dat Silybum in staat is om de glutathionspiegel in de lever te verhogen.
  • Rode bloedcellen: De lever scheidt ook wat glutathion uit direct in de bloedbaan, waar het de sterkte van rode bloedcellen bepaalt en tegelijkertijd ook de witte bloedcellen beschermt.
  • Immuunsysteem: Glutathion is van groot belang voor het immuunsysteem. Een gezonde groei en activiteit van het immuunsysteem is afhankelijk van glutathion. Dr. Gustavo Bounous, een expert op het gebied van glutathion, zegt dat de beschikbaarheid van glutathion de limiterende factor is in de activiteit van onze lymfoctyten. Na contact met het antigen moeten lymfocyten in staat zijn zich snel te vermeerderen en bovendien antilichamen en interleukines te produceren. Bij dit proces is veel zuurstof nodig en wanneer lymfocyten niet genoeg glutathionvoorraden hebben opgebouwd kan dat aanleiding zijn voor oxidatieve schade.
  • Virusbescherming: De bescherming tegen virussen is slechter naarmate de concentraties van glutathion en andere antioxidanten in de cel laag zijn. Virussen reizen in het lichaam in een beschermende capsule van eiwitten. Eenmaal op de plek van bestemming aangekomen wordt de capsule vernietigd en komen de virussen vrij. Glutathion onderdrukt het kapotgaan van de eiwitcapsules, waardoor de virussen niet vrij kunnen komen. Dit geldt ook voor het nieuwe coronavirus, SARS-CoV-2.
  • De longen: De longen hebben de grootste behoefte aan glutathion. De niveaus in het longepitheel zijn meer dan 100 keer hoger dan de plasmaniveaus. Daarom zou bij iedere luchtwegaandoening de mogelijkheid van glutathiondeficiëntie overwogen moeten worden. De mucosa van de luchtwegen neemt toe als gevolg van blootstelling aan oxidanten. Glutathion voorkomt normaal gesproken dat overmatige slijmvorming optreedt. Daarom is de opbouw van slijm in de luchtwegen vaak een vroeg teken van glutathiondeficiëntie. Gluthation is de belangrijkste antioxidant in de longen. GSH remt de virale replicatie (bij Influenza A) in de longen en stimuleert de Th1-reactie. Dit is van belang bij COVID-19.
  • Zenuwstelsel: Het zenuwstelsel is erg gevoelig voor schade door vrije radicalen vanwege de hoge concentratie aan sterk onverzadigde (vaak omega-3) vetzuren in de celmembraan van de myelineschacht rondom de zenuwcellen. Bovendien is het zuurstofverbruik in de hersenen erg hoog: hoewel de hersenen ongeveer 2% van het lichaamsgewicht uitmaken, gebruiken ze ongeveer 20% van alle door het lichaam verbruikte zuurstof. Bescherming tegen de reactieve zuurstofdeeltjes, die continu ontstaan in de mitochondriën, is dan ook een belangrijke taak in de hersenen en glutathion speelt in dit proces een onmisbare rol. Glutathion ontgiftigt de vetzuurperoxides en andere afvalproducten van vrije radicaalschade en neutraliseert tevens reactieve zuurstofdeeltjes.
    
    Verhoogde oxidatieve stress en een tekortschietend glutathionsysteem speelt dan ook een rol bij verschillende neurologische aandoeningen, zoals toevallen, ischemie-reperfusieschade en neurodegeneratieve aandoeningen als ALS (Amyotrofe Laterale Sclerose) en de ziekten van Alzheimer, Parkinson en Lou Gehrig.

Uitputting van de glutathionvoorraden in de cel speelt waarschijnlijk een belangrijke rol in een aantal belangrijke en veel-voorkomende ziekten, die direct of indirect samenhangen met oxidatieve stress.

De best onderbouwde indicaties voor de toepassing van glutathion zijn de volgende:

• Veroudering en verouderingsziekten: Het verouderingsproces gaat gepaard met verhoogde oxidatieve stress. Tegelijkertijd dalen de plasma GSH-spiegels, terwijl de hoeveelheid GSSG toeneemt.
  Veel van de chronische ouderdomsziekten gaan gepaard met een verminderde antioxidatieve capaciteit. Er worden bij hen verlaagde glutathionniveaus gevonden. Ouderdomsziekten komen vaker voor bij mensen met lage glutathionniveaus dan bij mensen met normale glutathionwaarden.
  Verder gaat veroudering gepaard met een vermindering van de immuunfunctie. Veel lymfocytfuncties veranderen door veroudering, zoals een verminderde proliferatie, een verminderde productie van interleukine 2 en een verminderde expressie van IL-2 receptors. Deze zelfde veranderingen treden ook op bij grotere oxidatieve stress en verminderde glutathionconcentraties, een verschijnsel dat eveneens te maken heeft met veroudering. Het is dus aannemelijk dat veel van de chronische en acute aandoeningen bij ouderen verband houden met een verminderde glutathionstatus.
• Levercirrose, leverontsteking: Bij patiënten met hepatitis, levercirrose of leverschade door alcoholgebruik is de concentratie glutathion in plasma en erytrocyten abnormaal laag en is de aanwezige glutathion vrijwel uitsluitend in geoxideerde vorm aanwezig. Bepaalde medicijnen (bijvoorbeeld paracetamol) kunnen de hoeveelheid glutathion in de lever drastisch verlagen.
• Luchtwegaandoeningen: Glutathiondeficiëntie wordt in verband gebracht met verschillende luchtweg-aandoeningen, longbeschadiging bij pasgeborenen en astma. De longen zijn bijzonder kwetsbaar voor oxidatieve beschadiging.
• Hartinfarct: Patiënten met een acuut hartinfarct en mannen met coronaire hartaandoeningen hebben lage GSH-spiegels. Glutathion dat aan een groep van dergelijke patiënten werd toegediend (per injectie, intraveneus) voorafgaand aan de bypass-operatie, verbeterde ook na afloop van de operatie de nierfunctie en de artriële doorbloeding.
• Hypoglycemie: Patiënten met een geremde glucosetolerantie, waaronder patiënten met hypoglycemie, hebben verlaagde glutathionspiegels in het bloed en in de rode bloedcellen. Lichte tot matige inspanning helpt de GSH-status bij diabetici te normaliseren. Zware inspanning echter leidt weer tot uitputting van GSH.
• Neurodegeneratieve aandoeningen: Oxidatieve stress speelt een belangrijke rol bij het ontstaan en de progressie van verschillende neurodegeneratieve aandoeningen. Zo worden in de substantia nigra van Parkinsonpatiënten erg lage GSH-niveaus gevonden. Wanneer de cel 70-80% van zijn GSH-capaciteit is verloren, gaat de cel meestal dood.
  Herstel van glutathionniveaus door toediening van glutathion of één van haar precursors blijkt bij verschillende neurodegeneratieve aandoeningen een gunstige werking te hebben op het ziekteverloop. Zo heeft toediening van glutathionprecursors een gunstig effect bij de ziekten van Alzheimer en Parkinson, beroerte, multiple sclerose, amyotrofe laterale sclerose en het post-poliosyndroom. Er zijn verschillende glutathionprecursors onderzocht, zoals L-cysteïne, NAC, glutathion-ethylester (een vorm van glutathion die gemakkelijk membranen passeert) en glutathion zelf.
• Toevallen: Vrije radicaalschade speelt een belangrijke rol bij het ontstaan van toevallen, evenals de neurologische beschadigingen die als gevolg hiervan kunnen optreden. De glutathionconcentraties in de hersenen kunnen daarom mogelijk het verloop van toevallen en de neurologische schade als gevolg daarvan verminderen.
  Tijdens vastenperiodes beschermen de hersenen zichzelf tegen een tekort aan glutathion door het recyclen van de bestaande glutathionvoorraad aldaar met behulp van vitamine C en E, coënzym Q10, alfa-liponzuur en andere nutriënten van het antioxidant-cascadesysteem
• Toxiciteit van kwik (amalgaam) en cadmium (roken): Kwik en cadmium genereren zeer toxische hydroxylradicalen, die een zware aanslag doen op de glutathionvoorraden in de cel. Glutathion is in staat zich te binden aan kwikverbindingen en zo de toxiciteit ervan te beperken.

Glutathion heeft drie verschillende rollen in het beschermen van het lichaam tegen kwiktoxiciteit:

1. Ten eerste bindt glutathion met methylkwik (organisch kwik) en vormt daarmee een complex. Daardoor wordt voorkomen dat methylkwik zich bindt aan celeiwitten en schade aanricht aan enzymen en weefsel. Glutathion-kwik-complexen verminderen tevens de intracellulaire schade door te voorkomen dat kwik de weefsels binnendringt en een intracellulair toxine wordt.
2. Ten tweede is complexvorming met glutathion de belangrijkste manier waarop het lichaam zich ontdoet van kwikverbindingen. Glutathion en cysteïne bevorderen de uitscheiding van kwik via gal en urine en verminderen zo ophoping van kwiktoxiciteit in nierweefsel. Naarmate de glutathionniveaus hoger zijn, wordt er meer kwik uitgescheiden. Kwik dat zich heeft opgehoopt in het centrale zenuwstelsel wordt eveneens in een glutathion-kwik-complex over de bloed-hersen-barrière geholpen.
3. Ten derde verbetert glutathion de antioxidatieve capaciteit van de cel en beschermt zo tegen waterstofperoxide, singletzuurstof, hydroxylradicalen, vetzuurperoxiden en andere schadelijke deeltjes die in de cel kunnen ontstaan als gevolg van de toxische werking van kwik. Onderzoek met cellijnen die resistent waren geworden tegen kwiktoxiciteit, leerde dat de glutathionniveaus daarin vijfmaal zo hoog waren als in de moedercellen. De onderzoekers concludeerden dat de reden van resistentie ligt in de beschermende werking van glutathion tegen kwiktoxiciteit.

• Sport: Glutathion is ook van belang voor sporters. Bij inspanning worden veel vrije radicalen gegenereerd. Glutathion kan helpen om de weefselschade die daarbij ontstaat te beperken.
• Trauma: Er is bewijs dat door de stress van verwondingen glutathiontekorten kunnen optreden. De glutathionspiegels in skeletspieren en plasma blijken na (buik)operatie duidelijk lager te zijn dan daarvoor. Dit bleek samen te hangen met een verminderde activiteit van het enzym dat glutathion aanmaakt.

Bij het gebruik van glutathion bij kankerpatiënten moet voorzichtigheid worden betracht, omdat sommige kankercellen glutathion kunnen gebruiken om zich te verdedigen tegen chemotherapeutica.

Glutathion wordt beschouwd als veilig. Er zijn geen negatieve effecten bekend van suppletie met glutathion of één van haar precursors.

Er zijn geen gegevens bekend over mogelijke interacties met reguliere- of natuurgeneesmiddelen.

Om de glutathionspiegels in het lichaam te verhogen kunnen ook andere nutriënten worden ingezet. De beschikbaarheid van het aminozuur L-cysteïne is de belangrijkste limiterende factor in de glutathionsynthese. Een belangrijke orale bron van cysteïne is NAC (N-Acetyl-Cysteïne), wat stabieler is en beter geabsorbeerd wordt dan L-cysteïne zelf (zie achtergrondinformatie NAC). Sommige onderzoekers beweren dat NAC beter geabsorbeerd wordt in de cel dan glutathion zelf. Het is in ieder geval een belangrijke synergist in geval van glutathionsuppletie. In het lichaam wordt NAC omgezet in cysteïne en wordt vervolgens ingebouwd in glutathion. NAC-supletie blijkt de glutathionspiegels effectief te kunnen verhogen. Het aminozuur L-methionine is een cysteïneprecursor en kan daarom ook worden ingezet om de lichaamseigen glutathionproductie te verhogen. Echter hogere doseringen L-methionine wekken nogal eens misselijkheid op. De geactiveerde vorm van L-methionine, S-Adenosyl-Methionine (SAMe), wordt beter getolereerd.

Ook glutamine is een onderdeel van het glutathion-tripeptide en daarmee een directe bouwsteen van glutathion. Glutamine kan zelf door het lichaam worden aangemaakt en wordt daarom vaak beschouwd als niet-essentieel, maar de laatste jaren is echter gebleken dat L-glutamine onder bepaalde omstandigheden wel degelijk essentieel kan zijn. Tijdens stress, vasten, zware sportbeoefening, cirrose en ernstige (lever)ziekten kunnen gemakkelijk deficiënties ontstaan.

Daarnaast zijn alle componenten van de antioxidantcascade belangrijke synergisten van glutathion. Vitamine C, vitamine E, alfa-liponzuur en coënzym Q10 helpen allen bij het regenereren van glutathion en van elkaar.

1. Glutathione, reduced (GSH). Monograph. Altern Med Rev. 2001 Dec;6(6):601-7.
2. Adams JD Jr, Klaidman LK, Chang ML, Yang J. Brain oxidative stress--analytical chemistry and thermodynamics of glutathione and NADPH. Curr Top Med Chem. 2001 Dec;1(6):473-82.
3. Bharath S, Hsu M, Kaur D, Rajagopalan S, Andersen JK. Glutathione, iron and Parkinson's disease. Biochem Pharmacol. 2002 Sep;64(5-6):1037-48.
4. Dickinson DA, Forman HJ. Cellular glutathione and thiols metabolism. Biochem Pharmacol. 2002 Sep;64(5-6):1019-26.
5. Dringen R, Hirrlinger J. Glutathione pathways in the brain. Biol Chem. 2003 Apr;384(4):505-16.
6. Dringen R. Metabolism and functions of glutathione in brain. Prog Neurobiol. 2000 Dec;62(6):649-71.
7. Droge W, Breitkreutz R. Glutathione and immune function. Proc Nutr Soc. 2000 Nov;59(4):595-600.
8. Exner R, Wessner B, Manhart N, Roth E. Therapeutic potential of glutathione. Wien Klin Wochenschr. 2000 Jul 28;112(14):610-6.
9. Hall AG. Review: The role of glutathione in the regulation of apoptosis. Eur J Clin Invest. 1999 Mar;29(3):238-45.
10. Loguercio C, Di Pierro M. The role of glutathione in the gastrointestinal tract: a review. Ital J Gastroenterol Hepatol. 1999 Jun-Jul;31(5):401-7.
11. Mandl J, Banhegyi G. Role of glutathione in the regulation of liver metabolism. Biofactors. 2003;17(1-4):21-6.
12. Monks TJ, Ghersi-Egea JF, Philbert M, Cooper AJ, Lock EA. Symposium overview: the role of glutathione in neuroprotection and neurotoxicity. Toxicol Sci. 1999 Oct;51(2):161-77.
13. Nomura K, Imai H, Koumura T, Nakagawa Y. Involvement of mitochondrial phospholipid hydroperoxide glutathione peroxidase as an antiapoptotic factor. Biol Signals Recept. 2001 Jan-Apr;10(1-2):81-92.
14. Paolicchi A, Dominici S, Pieri L, Maellaro E, Pompella A. Glutathione catabolism as a signaling mechanism. Biochem Pharmacol. 2002 Sep;64(5-6):1027-35.
15. Patrick L. Mercury toxicity and antioxidants: Part 1: role of glutathione and alpha-lipoic acid in the treatment of mercury toxicity. Altern Med Rev. 2002 Dec;7(6):456-71.
16. Pompella A, Visvikis A, Paolicchi A, De Tata V, Casini AF. The changing faces of glutathione, a cellular protagonist. Biochem Pharmacol. 2003 Oct 15;66(8):1499-503.
17. Rahman I. Inflammation and the regulation of glutathione level in lung epithelial cells. Antioxid Redox Signal. 1999 Winter;1(4):425-47.
18. Reid M, Jahoor F. Glutathione in disease. Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 2001 Jan;4(1):65-71.
19. Schafer FQ, Buettner GR. Redox environment of the cell as viewed through the redox state of the glutathione disulfide/glutathione couple.
20. Schulz JB, Lindenau J, Seyfried J, Dichgans J. Glutathione, oxidative stress and neurodegeneration. Eur J Biochem. 2000 Aug;267(16):4904-11.
21. Sies H. Glutathione and its role in cellular functions. Free Radic Biol Med. 1999 Nov;27(9-10):916-21.
22. Townsend DM, Tew KD, Tapiero H. The importance of glutathione in human disease. Biomed Pharmacother. 2003 May-Jun;57(3-4):145-55.
23. Valencia E, Hardy G. Practicalities of glutathione supplementation in nutritional support. Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 2002 May;5(3):321-6.
24. Valencia E, Marin A, Hardy G. Glutathione--nutritional and pharmacological viewpoints: part II. Nutrition. 2001 Jun;17(6):485-6.
25. Weber GF. Final common pathways in neurodegenerative diseases: regulatory role of the glutathione cycle. Neurosci Biobehav Rev. 1999 Dec;23(8):1079-86.
26. Wernerman J, Hammarqvist F. Modulation of endogenous glutathione availability. Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 1999 Nov;2(6):487-92.
27. Wernerman J, Luo JL, Hammarqvist F. Glutathione status in critically-ill patients: possibility of modulation by antioxidants. Proc Nutr Soc. 1999 Aug;58(3):677-80.
28. Yamauchi A, Tsuyuki S, Inamoto T, Yamaoka Y. Liver immunity and glutathione. Antioxid Redox Signal. 1999 Summer;1(2):245-53.