Jodium

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) kampt ongeveer één derde van de wereldbevolking met een jodiumdeficiëntie, vooral in gebieden waar het jodiumgehalte in de grond laag is. Het is wereldwijd gezien de belangrijkste oorzaak van primaire hypothyreoïdie – een trage schildklier – en afhankelijk van de leeftijd kan dit leiden tot verschillende aandoeningen. Vooral zwangere vrouwen vormen een belangrijke risicogroep. Bij hen is de jodiumbehoefte verhoogd ten behoeve van een goede hersenontwikkeling van de foetus.

Ook in Nederland bevat de voeding te weinig jodium. Bovendien is de inname van vis, schelpdieren en zeewieren in Nederland ontoereikend. Om deze redenen mag aan verschillende voedingsproducten jodium worden toegevoegd, in de vorm van gejodeerd zout. Hoewel volgens De Gezondheidsraad zo bij de meeste Nederlanders geen sprake meer kan zijn van een jodiumtekort, ziet men de laatste jaren bij een deel van de bevolking een verontrustende daling in de jodiuminname ontstaan. Zo is volgens een recente voedselconsumptiepeiling van het RIVM de jodiuminname tussen 2007 en 2010 met 20-25% gedaald. Dit is voornamelijk te danken aan veranderende voedingsgewoontes, zoals een verminderde consumptie van gejodeerd brood en de overstap op biologische varianten, die vaak geen gejodeerd zout bevatten. Ook wie keukenzout vervangt door zeezout of kant-en-klaarmaaltijden links laat liggen, welke vaak ook met gejodeerd zout gemaakt worden, mist een belangrijke bron van toegevoegde jodium.

Jodium is, als bouwsteen voor de schildklierhormonen T3 (trijodothyronine) en T4 (thyroxine), noodzakelijk voor een goede schildklierfunctie. Een tekort aan dit essentiële sporenelement heeft gevolgen voor de synthese van deze schildklierhormonen. Deze hormonen zijn betrokken bij diverse belangrijke fysiologische processen.

Via verschillende mechanismen wordt jodium vanuit de voeding door het gastro-intestinale systeem opgenomen en via het bloed afgegeven aan de schildklier. Hieruit produceert de schildklier T3 en T4, die worden opgeslagen in de schildklier en naar behoefte aan het bloed worden afgegeven. T3 en T4 bevatten respectievelijk drie en vier jodiumatomen. Onder invloed van het enzym 5’-monodejodinase, wordt door verwijdering van een jodiumatoom het T4 omgezet naar de fysiologisch actievere vorm T3 (drie tot vier maal krachtiger). Schildklierhormonen zijn noodzakelijk voor de ontwikkeling van het zenuwstelsel,  groei en ontwikkeling, het basaalmetabolisme en regulatie van de vet-, eiwit- en koolhydraatstofwisseling.

Een tekort aan jodium kan leiden tot uiteenlopende nadelige gezondheidseffecten. Overigens kan het bij volwassenen jaren duren voor een jodiumtekort tot uiting komt, aangezien het lichaam eerst de jodiumvoorraad van de schildklier zal uitputten. Een licht vertraagde schildklier gaat vaak gepaard met aspecifieke klachten. Indien deze hypothyreoïdie onbehandeld blijft, kunnen er allerlei verschillende klachten ontstaan.

Symptomen die kunnen optreden zijn onder andere:
•    Moeheid, traagheid, lusteloosheid
•    Kouwelijkheid
•    Obstipatie
•    Gewichtstoename
•    Concentratieproblemen, geheugenverlies
•    Haaruitval, droge huid
•    Spierkrampen, gewrichtsklachten
•    Oedeem
•    Struma
•    (Intra-uteriene) groei - en ontwikkelingsretardatie
•    Intra-uteriene sterfte
•    Zwangerschapscomplicaties
•    Cretinisme
•    Mentale retardatie

Jodiumtekort door voeding en leefstijl
Om jodiumtekort te voorkomen is het belangrijk om gevarieerd te eten en te zorgen voor voldoende jodium in de voeding. Een natuurlijke bron met een zeer hoog jodiumgehalte is kelp, een bruin zeewier met een grote voedingswaarde. Naast jodium bevat kelp ook veel vitaminen, mineralen, eiwitten en antioxidanten.

Primair komt jodium vooral voor in zeewater waardoor zeevoedsel de beste natuurlijke bron is. Voorbeelden zijn vis, schelpdieren en zeewier (vooral kelp). Maar ook in eieren en melk zit jodium, althans wanneer de dieren voldoende jodium hebben binnengekregen. Tevens wordt er jodium toegevoegd aan bakkerszout, dat vooral in brood maar ook in sommige andere bakkerijproducten wordt toegevoegd. Een aantal sneden van op deze manier gebakken brood per dag voorziet al in een groot deel van de dagelijkse jodiumbehoefte. Volgens de Gezondheidsraad zou het bijna onmogelijk zijn om als Nederlander een jodiumtekort te ontwikkelen als men daarnaast ook nog ander met jodium verrijkt voedsel gebruikt. De Gezondheidsraad erkent echter dat bepaalde voedingstendensen niet zijn meegenomen in deze gegevens.

Tendensen die de jodiumstatus negatief beïnvloeden, zijn verminderd gebruik van (gejodeerd) zout, bijvoorbeeld ter preventie van hart- en vaatziekten. Ook de verminderde broodconsumptie door koolhydraatarme, caloriearme of glutenvrije diëten wordt een steeds belangrijkere factor. Evenzo is de voorkeur voor biologisch of zelfgebakken brood mogelijk van invloed, omdat dit brood vaak geen gejodeerd zout bevat. Een vegetarische of veganistische leefstijl, of het weren van voedingsmiddelen vanwege allergie (bijv. koemelk) geeft ook een verhoogd risico op een te lage jodiuminname.

Een cumulerende factor is dat sommige voedingsmiddelen stoffen bevatten, onder andere goitrogenen, die de productie van schildklierhormoon kunnen vertragen omdat zij interfereren met de jodiumopname in de schildklier. Deze natuurlijk voorkomende stoffen zitten onder andere in cassave, soja, koolsoorten, spruitjes, broccoli en spinazie. Uit bovenstaande zou men wellicht kunnen concluderen dat bepaalde (juist gezondheidsbewuste) groepen wel degelijk risico lopen op een te lage jodiuminname.

Zwangerschap
Tijdens de zwangerschap neemt de behoefte aan schildklierhormoon toe en bestaat er dus een verhoogde behoefte aan jodium. Een optimale productie van schildklierhormoon is van vitaal belang voor de foetale (hersen)ontwikkeling. Jodiumgebrek gedurende de zwangerschap dat leidt tot onbehandelde hypothyreoïdie kan het risico op zwangerschapscomplicaties, zoals miskramen, zwangerschapshypertensie, pre-eclampsie en intra-uteriene sterfte significant verhogen. Bovendien kan jodiumtekort leiden tot een verminderde cognitieve ontwikkeling bij de foetus en bij een ernstig tekort zelfs tot fysieke en mentale retardatie. Ook gedurende de lactatieperiode dient de jodiumaanvoer toereikend te zijn voor een optimale groei en neurologische ontwikkeling van het jonge kind.

Fibrocysteuze mastopathie
Mastopathie is een goedaardige aandoening in het klierweefsel van de borsten, die vaak gepaard gaat met pijn en gevoeligheid. Klinische studies wijzen uit dat ten opzichte van placebo, bij suppletie met jodium een significante vermindering van de pijnintensiteit wordt waargenomen en een verbetering van het fibrocysteuze weefsel plaatsvindt.

Cognitieve ontwikkeling
Een jodiumtekort heeft naast gevolgen voor de foetale ontwikkeling, ook invloed op de ontwikkeling en het behoud van cognitieve vaardigheden bij respectievelijk opgroeiende kinderen en volwassenen. Meta-analyses laten een duidelijke associatie zien tussen een jodiumgebrek en een verlaagde IQ-score bij kinderen. Uit een goed opgezet onderzoek bij 184 jonge tieners met een mild jodiumtekort, blijkt dat inname van jodium ten opzichte van placebo een significante verbetering geeft in cognitieve vaardigheden. Tevens is er een significant verband aangetoond tussen een licht tot matig jodiumtekort tijdens de zwangerschap en de cognitieve functies (IQ en leesvaardigheid) van kinderen in de leeftijd van 8 en 9 jaar. Bij volwassenen kan een tekort leiden tot een verminderd denk- en reactievermogen of problemen met concentratie en geheugen.

Bij auto-immuun schildklieraandoeningen als de ziekte van Hashimoto en de ziekte van Graves dient suppletie met jodium te worden vermeden. Tevens dient het gebruik van jodium te worden vermeden bij personen die overgevoelig zijn voor jodium.
Een te hoge jodiuminname kan hyperthyreoïdie veroorzaken.

Bij overgevoeligheid voor jodium kan een allergische reactie optreden.
Bijwerkingen als rhinitis, acne, zwakheid en halitose (slechte adem) kunnen daardoor optreden.

•    Gebruik van jodium dient te worden vermeden bij gelijktijdig gebruik van jodiumbevattende geneesmiddelen (o.a. amiodaron).
•    Gebruik van jodium dient te worden vermeden bij radiologisch onderzoek met jodiumhoudende contrastmiddelen.
•    Bepaalde (goitrogene) voedingsmiddelen (zie jodiumtekort door voeding en leefstijl) verhogen de jodiumbehoefte. Aanbevolen wordt om supplementen die rijk zijn aan jodium niet gelijktijdig in te nemen bij deze voedingsmiddelen. Dit geldt vooral voor soja.
•    Voorzichtigheid dient te worden betracht bij, maar niet beperkende tot, gebruik van thyreostatica, kaliumbesparende diuretica, lithium en bepaalde hartmedicatie. Raadpleeg hiervoor een deskundige.
•    Roken verhoogt de jodiumbehoefte.