Progesteronhuishouding
Progesteron is een steroïdhormoon. Het fungeert als geslachtshormoon, maar ook als voorloperhormoon van andere hormonen zoals testosteron, oestrogenen, cortisol en aldosteron [1].
Wout van Helden
Docent
Wat is progesteron?
Progesteron is een steroïdhormoon. Het fungeert als geslachtshormoon, maar ook als voorloperhormoon van andere hormonen zoals testosteron, oestrogenen, cortisol en aldosteron [1]. Samen met andere hormonen reguleert progesteron de hormonale balans bij zowel vrouwen als mannen. Bij vrouwen ondersteunt het een normale menstruatiecyclus. En is het uitermate belangrijk voor het in stand houden van een zwangerschap. Bij mannen is progesteron onder meer essentieel voor de testosteronvorming en spermaproductie. Progesteron speelt ook een cruciale rol in verschillende weefsels die niet tot het voortplantingssysteem behoren, zoals het cardiovasculaire systeem, immuunsysteem, centrale zenuwstelsel en de botten [2].
Progesteronhuishouding
De bouwstof voor progesteron is cholesterol. Cholesterol wordt onder invloed van cytochroom p450-enzymen (CYPs) omgezet naar pregnenolon. CYP-enzymen vormen een grote groep verwante enzymen die onder andere hormonen afbreken en omzetten naar andere metabolieten. De omzetting naar pregnenolon gebeurt onder andere in de bijnieren, eierstokken en testes. Progesteron wordt vervolgens geproduceerd uit pregnenolon in de eierstokken uit het corpus luteum (geel lichaam), testikels, bijnieren of in de placenta bij zwangerschap. Progesteron dat wordt geproduceerd door de gonaden wordt voornamelijk in het bloed vervoerd om zijn biologische functie uit te oefenen. Terwijl progesteron van bijnieroorsprong grotendeels omgezet wordt in glucocorticoïden en androgenen, de mannelijke geslachtshormonen [2]. De bijnieren van zowel mannen als vrouwen produceren vergelijkbare hoeveelheden progesteron, maar bij vrouwen wordt het merendeel geproduceerd door de eierstokken. De relatieve bijdrage van de bijnieren aan de totale progesteronproductie is bij mannen dus groter. Ook in de hersenen kan progesteron worden gemaakt. Bij vrouwen is deze progesteronproductie onderhevig aan cyclische schommelingen. Bij mannen zijn deze waarden stabieler.
Bij vrouwen zijn de eierstokken de belangrijkste progesteronproducent. De productie fluctueert echter aanzienlijk. In de vruchtbare leeftijd is de progesteronproductie, net als de oestrogeenproductie, afhankelijk van de verschillende fasen van de menstruatiecyclus. In de folliculaire fase wordt er nog weinig progesteron gemaakt. Het progesteron dat er is wordt door de follikelcellen vrijwel direct omgezet in estradiol en andere hormonen. Dit verandert rondom de ovulatie. Wanneer de follikelwand afgebroken wordt en de eicel vrijkomt, vormt zich uit het overgebleven follikel het corpus luteum (gele lichaam). Het corpus luteum gaat progesteron produceren, dat het belangrijkste hormoon vormt in de luteale fase van de menstruatiecyclus [2] . Progesteron bereidt het endometrium voor op een mogelijke implantatie van een bevruchte eicel door de aanmaak van slijmklieren en verdikking van het slijmvlies te bevorderen. Als er geen bevruchting plaatsvindt, gaat de eicel ten gronde en nemen de estradiol en progesteronproductie af. Vooral de daling in progesteron leidt tot vaatkramp in de arteriolen, waardoor de bloedtoevoer naar de capillairen afneemt, het endometrium afsterft en de menstruatie in gang wordt gezet.
Als er wel een zwangerschap optreedt, dan is voldoende progesteron cruciaal voor het in goede conditie houden van het endometrium en het stimuleren van de groei en functie van de placenta. Naarmate de zwangerschap vordert, neemt de placenta zelf de productie van progesteron over. Daarnaast zorgt progesteron ervoor dat het immuunsysteem van de moeder de foetus niet als een vreemd lichaam aanvalt, waardoor de zwangerschap behouden blijft. Het vermindert ook het risico op een miskraam [3]. Ook zorgt progesteron voor het ontspannen van glad spierweefsel, zoals de baarmoeder en bloedvaten. Hierdoor kan de bloeddruk stabiel gehouden worden, ondanks de veranderingen in het bloedvolume. Progesteron stimuleert bovendien de groei van melkklieren, ter voorbereiding op de borstvoeding.
Na de vruchtbare levensfase neemt bij vrouwen de progesteronproductie aanzienlijk af [4]. Vooral in de peri-menopauzale fase kunnen progesteronspiegels fluctueren. De ovulatie wordt vaker overgeslagen en het corpus luteum dat progesteron produceert wordt minder vaak gevormd. Na de menopauze en het uitblijven van de ovulatie blijft de progesteronspiegel permanent laag.
Bij mannen wordt progesteron in de testikels gevormd. Daarin bevinden zich de cellen van Leydig en de sertolicellen. In de leydigcellen vindt onder invloed van LH de omzetting plaats van de voorloperhormonen naar progesteron en vervolgens testosteron. Het hormoon FSH helpt bij dit proces door de cellen van Leydig gevoeliger te maken voor LH. In de sertolicellen stimuleert progesteron de synthese, rijping en motiliteit van spermacellen, wat cruciaal is voor de vruchtbaarheid. Door te binden aan de sertolicellen bevordert FSH bovendien de productie van spermacellen (spermatogenese). De productie van progesteron bij mannen blijft relatief constant tijdens het leven.
Naast de progesteronproductie in de gonaden, kan progesteron gevormd worden in de bijnieren en de hersenen. Progesteron uit de bijnieren wordt niet direct aan het bloed afgegeven en gebruikt, maar omgezet in andere steroïde hormonen zoals cortisol, aldosteron of androgenen [2]. De productie in de bijnieren is kleiner dan in de gonaden, maar wel van belang voor de hormonale balans, met name na de menopauze. In de hersenen zijn de gliacellen en neuronen verantwoordelijk door de progesteronproductie. Progesteron kan ter plaatse omgezet worden in actieve, neuroprotectieve metabolieten zoals allopregnanolone [5].
Werking van de progesteron
Progesteron is net als andere hormonen een boodschapper die door klieren in het bloed wordt afgegeven. Progesteron oefent zijn werking uit op het lichaam wanneer het bindt aan progesteronreceptoren (PR). Dit zijn intracellulaire receptoren die, na binding met progesteron, genexpressie reguleren. De twee belangrijkste vormen zijn PR-A en PR-B. PR-B is vooral belangrijk voor de activering van genen die betrokken zijn bij de voortplanting, terwijl PR-A meer een regulerende rol heeft en de activiteit van PR-B kan moduleren.
Progesteronreceptoren (PR) bevinden zich in de eierstokken, baarmoeder en borstklierweefsel. Andere weefsels die PR’s bevatten zijn de nieren, botweefsel, vasculaire systeem en het centraal zenuwstelsel. Naast de cruciale rol die progesteron speelt in de voortplanting en zwangerschap, heeft het dus ook een belangrijke functie bij diverse andere fysiologische processen in het lichaam.
De belangrijkste functies van progesteron
- Reguleert in nauwe samenwerking met oestrogeen de menstruatiecyclus
- Bereidt de baarmoeder voor op een zwangerschap
- Onderhoudt tijdens een zwangerschap de functie van het baarmoederslijmvlies
- Ondersteunt de groei en functie van de placenta
- Fungeert als voorloperstof van andere steroïde hormonen, zoals cortisol en aldosteron
- Houdt de oestrogeenspiegels in balans. Zonder progesteron kan er teveel oestrogeen in het lichaam zijn, wat leidt tot oestrogeendominantie [6]
- Stimuleert osteoblasten en helpt botverlies voorkomen, vooral tijdens de menopauze [7]
- Stimuleert schildklierhormonen en dus de stofwisseling [8]
- Remt de vetafbraak, doordat het de activiteit van het enzym hormoongevoelige lipase (HSL) kan onderdrukken [9]. Dit gebeurt vooral in de luteale fase of tijdens zwangerschap, mogelijk voor extra energieopslag
- Werkt rustgevend, kalmerend en slaapbevorderend. De metaboliet van progesteron, allopregnanolone, bindt aan de GABA-A receptor in de hersenen, waardoor deze gevoeliger wordt voor GABA. Dit geeft een ontspannend en angstverminderend effect [10]
- Beschermt de hersenen [5]
Progesteron is een belangrijk hormoon. Het fungeert als geslachtshormoon in de hypothalamus-hypofyse-gonaden (HPG)-as. De hypothalamus stimuleert de hypofyse tot het aanmaken van het luteïniserend hormoon (LH) en het follikelstimulerend hormoon (FSH) die op hun beurt de eierstokken en testikels aanzetten tot onder andere de productie van progesteron. Bij vrouwen vormen de eierstokken de belangrijkste bron. Na de eisprong wordt door het corpus luteum progesteron gemaakt om de baarmoeder voor te bereiden op een mogelijke zwangerschap. Wanneer bevruchting plaatsvindt blijft de progesteronproductie hoog om het baarmoederslijmvlies in goede conditie te houden. In de zwangerschap neemt de placenta de progesteronproductie over. Bij mannen wordt een kleine hoeveelheid progesteron aangemaakt en omgezet in testosteron, het belangrijkste mannelijke geslachtshormoon. Progesteron is cruciaal voor de hormonale balans die de vruchtbaarheid en voortplanting ondersteunt. Om de balans te behouden bestaat er een negatief feedbackmechanisme. Wanneer de progesteronspiegels in het bloed stijgen, geeft het een signaal aan de hypothalamus en hypofyse waardoor de productie van GnRH, LH, en FSH wordt onderdrukt. Deze negatieve feedback helpt de hormonale balans te behouden en voorkomt overproductie van geslachtshormonen.
Progesteron fungeert ook als voorloperhormoon dat in andere hormonen, zoals cortisol en aldosteron, omgezet kan worden. De bijnieren maken kleinere hoeveelheden progesteron aan, maar kunnen de productie tijdelijk ophogen ten tijde van stress. Bij stress wordt de hypothalamus-hypofyse-bijnier (HPA)-as geactiveerd dat zorgt voor een verhoogde aanmaak van cortisol in de bijnieren. Omdat progesteron een voorloperhormoon is van cortisol, neemt ook de vraag naar meer progesteron toe. Bij chronische stress kan de vraag naar cortisol echter zo hoog worden dat progesteron vooral wordt omgezet in cortisol, waardoor er minder overblijft voor andere functies zoals vruchtbaarheid en hormonale balans [11].
Progesteron in de hersenen fungeert als hormoon en tevens als een neurosteroïde die direct invloed heeft op stemming, stressregulatie en cognitieve functies [5]. De progesteronproductie in de hersenen is afhankelijk van verschillende hormonale, neurologische en omgevingsfactoren. Chronische stress en ontstekingen verminderen de progesteronproductie, terwijl gezonde voeding en gezonde leefstijl-, slaap- en stressmanagementfactoren de progesteronproductie bevorderen [10,12].
Gerelateerde fysiologiesystemen
- HPG-as: Progesteron maakt deel uit van de HPG-as. FSH en LH stimuleren de productie van progesteron door het corpus luteum (geel lichaam) in de eierstokken, testes, bijnieren en placenta bij een zwangerschap [13]. De HPG-as beïnvloedt daarmee direct de progesteronhuishouding. Andersom beïnvloedt progesteron de HPG-as door negatieve feedback op de hypothalamus en hypofyse. Deze negatieve feedback helpt de hormonale balans te behouden en voorkomt overproductie van geslachtshormonen.
- HPA-as. Er is een duidelijke relatie tussen progesteron en de HPA-as. Ten tijde van stress wordt progesteron vooral gebruikt voor de omzetting naar cortisol. Progesteron verliest dan zijn eigen werking, wat bijvoorbeeld de menstruatiecyclus of vruchtbaarheid kan ondermijnen [14].
- HPT-as: Er bestaat een duidelijk interactie tussen progesteron en schildklierhormonen. Progesteron verhoogt vrij T4 (thyroxine) en de conversie naar de actieve vorm van het schildklierhormoon, T3 [8]. Hiermee ondersteunt progesteron het metabolisme en de energiehuishouding. Andersom zijn schildklierhormonen nodig voor de productie van zowel estradiol als progesteron [15].
- Cholesterolhuishouding: Cholesterol, dat gesynthetiseerd wordt in de lever, is een essentiële bouwstof voor de productie van progesteron en andere hormonen. Te weinig beschikbaar cholesterol kan de geslachtshormoonproductie verminderen. Daarentegen kan een teveel aan cholesterol eveneens hormonale disbalansen veroorzaken [16].
- Oestrogeenhuishouding: Progesteron en oestrogenen zijn geslachtshormonen die samenwerken op een tegengestelde manier om processen zoals de menstruatiecyclus, vruchtbaarheid en stofwisseling te reguleren [1]. Ze moeten in balans zijn voor een goede gezondheid. Wanneer progesteron te laag is ten opzichte van oestrogeen is er sprake van oestrogeendominantie [17]. Hogere progesteronwaarden worden gevonden in de luteale fase van de menstruatiecyclus en tijdens zwangerschap.
- Insulinehuishouding: Insuline reguleert de GnRH-afgifte door de hypothalamus en bevordert daarmee de productie van LH, FSH en de geslachtshormonen waaronder progesteron. Schommelingen in de bloedsuikerspiegel en een verstoorde insulinehuishouding, zoals hoge insulinespiegels of insulineresistentie, leiden op den duur vaak tot lage progesteronspiegels. Andersom is progesteron ook betrokken bij de regulatie en stabilisatie van insuline. Zowel lage als hoge progesteronspiegels worden in verband gebracht met insulineresistentie.
- Leptinehuishouding: Leptine stimuleert GnRH afgifte door de hypothalamus en leidt tot productie van LH, FSH en de geslachtshormonen waaronder progesteron. Bij voldoende energie geeft leptine toestemming om belangrijke functies als groei en reproductie uit te voeren. In de luteale fase van de menstruatiecyclus wanneer de estradiol- en progesteronspiegels verhoogd zijn, wordt de leptinesecretie uit vetweefsel gestimuleerd [18]. Hoge progesteronspiegels verhogen dus leptine, maar kunnen ook leiden tot leptineresistentie.
- Prolactinehuishouding: Prolactine en progesteron beïnvloeden elkaar, vooral in de vrouwelijke voortplanting en bij zwangerschap [19]. Progesteron in de luteale fase helpt prolactine op niveau te houden. Verhoogde prolactinespiegels remmen daarentegen de vorming van het corpus luteum en dus de progesteronproductie.
- Leverfunctie: In de lever wordt progesteron afgebroken [20]. Dat zorgt ervoor dat de hormoonbalans behouden blijft en voorkomt dat progesteron zich ophoopt in het lichaam. Bij een verstoorde leverfunctie kan een hormonale disbalans ontstaan.
- Botgezondheid: Progesteron speelt een belangrijke rol bij behoud van de botdichtheid bij zowel mannen als vrouwen Het stimuleert osteoblasten die nieuw botweefsel aanmaken. In de samenwerking met oestrogeen helpt het botverlies voorkomen, vooral bij vrouwen tijdens de menopauze waarbij de geslachtshormoonspiegels dalen [7] [6].
- Neurotransmitterbalans: Progesteron beïnvloedt de neurotransmitterbalans, vooral serotonine, dopamine en GABA [21]. In de menstruatiecyclus komen effecten daarvan duidelijk naar voren. In het begin van de luteale fase wanneer progesteron snel hoger wordt, stijgt ook GABA. Progesteron wordt omgezet in allopregnanolone, dat GABA-receptoren in de hersenen stimuleert. Dit geeft rust en vermindert stress. Serotonine is in het begin van de luteale fase hoog en gaat gepaard met een goede stemming. Terwijl GABA een rem zet op dopamine waardoor motivatie en energie dalen. Vlak voor de menstruatie nemen progesteronspiegels echter snel af. Dit heeft een impact op de stemming, angstregulatie en cognitieve functies.
- Darmmicrobioom: Er bestaat een nauwe relatie tussen het microbioom en het endocriene systeem [22]. Progesteron is in staat bacteriegroei te bevorderen. Vooral in het laatste trimester van de zwangerschap gaat een hoge progesteronproductie gepaard met een verrijking van vooral de bifidobacteriën [23]. Daarentegen wordt een daling van de progesteronproductie na de menopauze geassocieerd met een verlaagde diversiteit aan darmbacteriën [24]. Het microbioom is dus gevoelig voor hormonale veranderingen. Daarnaast kan een dysbiose in het microbioom ook leiden tot hormonale verstoringen die mogelijk hun weerslag hebben op de progesteronhuishouding.
Organen
- Baarmoeder: Progesteron is vooral betrokken bij de groei van het endometrium, zodat een eventueel bevruchte eicel zich daarin kan nestelen. Het wordt ook wel het zwangerschapshormoon genoemd. Wanneer zich geen eitje innestelt, neemt het progesterongehalte af en wordt het baarmoederslijmvlies gedeeltelijk afgestoten en start de menstruatie.
- Bijnieren: Progesteron wordt in kleine hoeveelheden geproduceerd door de bijnieren, zowel bij mannen als bij vrouwen.
- Eierstokken: De eierstokken hebben een belangrijke functie in de voortplanting en productie van vrouwelijke geslachtshormonen (voornamelijk oestrogeen en progesteron). Ze zijn de primaire bron van progesteronproductie bij vrouwen in de vruchtbare leeftijd. De eierstokken bevatten eicellen die zich ontwikkelen tot Graafse follikels waarna de eisprong (ovulatie) plaatsvindt.
- Testikels: Bij mannen wordt progesteron in kleine hoeveelheden geproduceerd in de testikels.
- Hypofyse: Dit is de centrale klier van het hormoonstelsel. De hypofyse bevindt zich net onder de hypothalamus en scheidt, in reactie op GnRH, de hormonen LH en FSH uit. Deze zijn belangrijk zijn voor de werking van de gonaden.
- Hypothalamus: Deze hersenstructuur speelt een essentiële rol in de aansturing van het zenuw- en hormonale stelsel om de homeostatische balans in het lichaam te bewaken. De hypothalamus reguleert de productie en afgifte van GnRH. Dit hormoon is de eerste stap in het activeren van de HPG-as.
- Lever: Nadat hormonen, waaronder progesteron, hun boodschappen hebben overgebracht, moeten ze worden afgebroken. Het overgrote deel van deze afbraak gebeurt in de lever. De lever zet progesteron om in inactieve metabolieten, zoals pregnandiol en pregnanolon, die vervolgens via de nieren worden uitgescheiden in de urine. Dit proces gebeurt voornamelijk door enzymen uit de cytochroom P450-familie.
- Placenta: Tijdens de zwangerschap neemt de placenta de rol van progesteronproductie over van het gele lichaam. Dit zorgt voor de instandhouding van het baarmoederslijmvlies om de zwangerschap te ondersteunen.
Gerelateerde leefstijlinterventies
- Voeding rijk aan goede vetten om cholesterol te kunnen maken. Dit is een balans tussen gezonde verzadigde vetten (uit onder meer eieren, kokosolie en roomboter), onverzadigde vetten (uit onder meer olijfolie, avocado’s en vette vis) en omega 3-vetzuren (uit bijvoorbeeld vette vis en algen). Transvetzuren, teveel omega 6-vetzuren (uit bijvoorbeeld geraffineerde plantaardige oliën) en een teveel aan verzadigde vetzuren werken vruchtbaarheid tegen [25]. Omega 3-vetzuren worden geassocieerd met een hogere progesteronproductie.
- Ondersteunen van de leverfunctie. Drink veel water en eet bittere groenten als witlof, rucola en andijvie om het detox proces te ondersteunen. Kruisbloemige groenten (broccoli, bloemkool en boerenkool helpen ook om oestrogenen af te breken en de oestrogeen-progesteronbalans te herstellen. Mariadistelthee kan helpen. En vermijd belastende stoffen voor de lever, zoals alcohol, cafeïne en medicatie. Eet biologische en vermijd blootstelling aan xeno-oestrogenen.
- Bewustwording van fyto-oestrogeeninname. Peulvruchten (vooral soja), zaden (als lijnzaad) en in mindere mate fruit, groenten en granen bevatten fyto-oestrogenen die structureel gezien een gelijkenis vertonen met endogene hormonen en lichaamseigen oestrogeenspiegels kunnen beïnvloeden [26]. Wees hier alert op en pas op met een te hoge inname, vooral bij hormonale klachten als oestrogeendominantie.
- Minimaliseren van blootstelling aan synthetische hormoonverstoorders (xeno-oestrogenen). Deze komen voor in plastics, pesticiden en persoonlijke verzorgingsproducten [27]. Deze stoffen verstoren de hormonale balans door een sterke oestrogeenwerking. Het kan leiden tot oestrogeendominantie en daardoor een direct effect hebben op de progesteronhuishouding.
Gerelateerde bouwsotffen
- Omega 3-vetzuren. Omega 3-vetzuren ondersteunen de cholesterolproductie en geslachtshormoonsynthese [28]. Ze fungeren daarnaast als bouwstof voor celmembranen van eierstokken en testikels, waardoor hormonen efficiënter opgenomen en afgegeven kunnen worden. Bij mannen verbeteren omega 3-vetzuren de spermakwaliteit en bij vrouwen de ontwikkeling van gezonde eicellen [25]. Ze staan daarmee aan de basis van vruchtbaarheid.
- Vitamine D. Speelt een rol bij de regulatie van het endocriene systeem en stimuleert de progesteronproductie [29]. Beiden zijn belangrijk ter ondersteuning van de ovulatie, vruchtbaarheid, botgezondheid en het immuunsysteem [4].
- Vitamine C. Kan de productie van progesteron stimuleren en beschermt de eierstokken tegen oxidatieve stress [30].
- Vitamine B6. Ondersteunt de progesteronproductie en helpt bij de afbraak van oestrogeen, waardoor de progesteronbalans behouden blijft.
- Zink. Stimuleert de functie van de eierstokken en ondersteunt de aanmaak van progesteron.
- Magnesium. Stimuleert de functie van de eierstokken en ondersteunt de aanmaak van progesteron.
- L-arginine. Deze stof ondersteunt de werking van het corpus luteum en dus de progesteronaanmaak [31].
Begrippenlijst
Luteale fase
Endometrium
Gonaden
Oestrogeendominantie
Referenties
[1] Nagy B, Szekeres-Barthó J, Kovács GL, Sulyok E, Farkas B, Várnagy Á, et al. Key to Life: Physiological Role and Clinical Implications of Progesterone. International Journal of Molecular Sciences 2021;22:11039. https://doi.org/10.3390/ijms222011039.
[2] Taraborrelli S. Physiology, production and action of progesterone. Acta Obstet Gynecol Scand 2015;94 Suppl 161:8–16. https://doi.org/10.1111/aogs.12771.
[3] Lai T-J, Teng S-W, Chang C-K, Huang C-Y. Progesterone in Pregnancy: Evidence-Based Strategies to Reduce Miscarriage and Enhance Assisted Reproductive Technology. Med Sci Monit 2024;30:e943400. https://doi.org/10.12659/MSM.943400.
[4] Draper CF, Duisters K, Weger B, Chakrabarti A, Harms AC, Brennan L, et al. Menstrual cycle rhythmicity: metabolic patterns in healthy women. Sci Rep 2018;8:14568. https://doi.org/10.1038/s41598-018-32647-0.
[5] Guennoun R. Progesterone in the Brain: Hormone, Neurosteroid and Neuroprotectant. Int J Mol Sci 2020;21:5271. https://doi.org/10.3390/ijms21155271.
[6] Prior JC. Women’s reproductive system as balanced estradiol and progesterone actions—A revolutionary, paradigm-shifting concept in women’s health. Drug Discovery Today: Disease Models 2020;32:31–40. https://doi.org/10.1016/j.ddmod.2020.11.005.
[7] Prior JC. Progesterone for the prevention and treatment of osteoporosis in women. Climacteric 2018;21:366–74. https://doi.org/10.1080/13697137.2018.1467400.
[8] Sathi P, Kalyan S, Hitchcock CL, Pudek M, Prior JC. Progesterone therapy increases free thyroxine levels—data from a randomized placebo-controlled 12-week hot flush trial. Clinical Endocrinology 2013;79:282–7. https://doi.org/10.1111/cen.12128.
[9] Stelmanska E, Szrok S, Swierczynski J. Progesterone-induced down-regulation of hormone sensitive lipase (Lipe) and up-regulation of G0/G1 switch 2 (G0s2) genes expression in inguinal adipose tissue of female rats is reflected by diminished rate of lipolysis. The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology 2015;147:31–9. https://doi.org/10.1016/j.jsbmb.2014.11.017.
[10] Haufe A, Leeners B. Sleep Disturbances Across a Woman’s Lifespan: What Is the Role of Reproductive Hormones? J Endocr Soc 2023;7:bvad036. https://doi.org/10.1210/jendso/bvad036.
[11] Solano ME, Arck PC. Steroids, Pregnancy and Fetal Development. Front Immunol 2019;10:3017. https://doi.org/10.3389/fimmu.2019.03017.
[12] Bencker C, Gschwandtner L, Nayman S, Grikšienė R, Nguyen B, Nater UM, et al. Progestagens and progesterone receptor modulation: Effects on the brain, mood, stress, and cognition in females. Frontiers in Neuroendocrinology 2025;76:101160. https://doi.org/10.1016/j.yfrne.2024.101160.
[13] Grégoire L, Straaten-Huygen A van, Trompert RJ, Hol S. Anatomie en fysiologie van de mens. ThiemeMeulenhoff; 2014.
[14] Sundström-Poromaa I, Comasco E, Sumner R, Luders E. Progesterone – Friend or foe? Frontiers in Neuroendocrinology 2020;59:100856. https://doi.org/10.1016/j.yfrne.2020.100856.
[15] Fupare S, Gadhiya BM, Jambhulkar RK, Tale A. Correlation of Thyroid Hormones with FSH, LH and Prolactin in Infertility in the Reproductive Age Group Women. Inter Jour of Clin Bio and Res 2015;2:216. https://doi.org/10.5958/2394-6377.2015.00005.2.
[16] Yang J, Zhang X, Liu Z, Yuan Z, Song Y, Shao S, et al. High-Cholesterol Diet Disrupts the Levels of Hormones Derived from Anterior Pituitary Basophilic Cells. J Neuroendocrinol 2016;28:12369. https://doi.org/10.1111/jne.12369.
[17] MacLean JA, Hayashi K. Progesterone Actions and Resistance in Gynecological Disorders. Cells 2022;11:647. https://doi.org/10.3390/cells11040647.
[18] Moschos S, Chan JL, Mantzoros CS. Leptin and reproduction: a review. Fertil Steril 2002;77:433–44. https://doi.org/10.1016/s0015-0282(01)03010-2.
[19] Bendarska-Czerwińska A, Zmarzły N, Morawiec E, Panfil A, Bryś K, Czarniecka J, et al. Endocrine disorders and fertility and pregnancy: An update. Front Endocrinol (Lausanne) 2022;13:970439. https://doi.org/10.3389/fendo.2022.970439.
[20] Rhyu J, Yu R. Newly discovered endocrine functions of the liver. WJH 2021;13:1611–28. https://doi.org/10.4254/wjh.v13.i11.1611.
[21] Bendis PC, Zimmerman S, Onisiforou A, Zanos P, Georgiou P. The impact of estradiol on serotonin, glutamate, and dopamine systems. Front Neurosci 2024;18:1348551. https://doi.org/10.3389/fnins.2024.1348551.
[22] Neuman H, Debelius JW, Knight R, Koren O. Microbial endocrinology: the interplay between the microbiota and the endocrine system. FEMS Microbiol Rev 2015;39:509–21. https://doi.org/10.1093/femsre/fuu010.
[23] Nuriel-Ohayon M, Neuman H, Ziv O, Belogolovski A, Barsheshet Y, Bloch N, et al. Progesterone Increases Bifidobacterium Relative Abundance during Late Pregnancy. Cell Rep 2019;27:730-736.e3. https://doi.org/10.1016/j.celrep.2019.03.075.
[24] Peters B, Santoro N, Kaplan R, Qi Q. Spotlight on the Gut Microbiome in Menopause: Current Insights. IJWH 2022;Volume 14:1059–72. https://doi.org/10.2147/IJWH.S340491.
[25] Łakoma K, Kukharuk O, Śliż D. The Influence of Metabolic Factors and Diet on Fertility. Nutrients 2023;15:1180. https://doi.org/10.3390/nu15051180.
[26] Domínguez-López I, Yago-Aragón M, Salas-Huetos A, Tresserra-Rimbau A, Hurtado-Barroso S. Effects of Dietary Phytoestrogens on Hormones throughout a Human Lifespan: A Review. Nutrients 2020;12:2456. https://doi.org/10.3390/nu12082456.
[27] Varticovski L, Stavreva DA, McGowan A, Raziuddin R, Hager G. Endocrine Disruptors of Sex Hormone Activities. Mol Cell Endocrinol 2022;539:111415. https://doi.org/10.1016/j.mce.2021.111415.
[28] Hu J, Zhang Z, Shen W-J, Azhar S. Cellular cholesterol delivery, intracellular processing and utilization for biosynthesis of steroid hormones. Nutr Metab (Lond) 2010;7:47. https://doi.org/10.1186/1743-7075-7-47.
[29] Kolcsár M, Berecki B, Gáll Z. Relationship between Serum 25-Hydroxyvitamin D Levels and Hormonal Status in Infertile Women: A Retrospective Study. Diagnostics 2023;13:3024. https://doi.org/10.3390/diagnostics13193024.
[30] Henmi H, Endo T, Kitajima Y, Manase K, Hata H, Kudo R. Effects of ascorbic acid supplementation on serum progesterone levels in patients with a luteal phase defect. Fertil Steril 2003;80:459–61. https://doi.org/10.1016/s0015-0282(03)00657-5.
[31] Takasaki A, Tamura H, Taniguchi K, Asada H, Taketani T, Matsuoka A, et al. Luteal blood flow and luteal function. J Ovarian Res 2009;2:1. https://doi.org/10.1186/1757-2215-2-1.
[32] Rafieian-Kopaei M, Movahedi M. Systematic Review of Premenstrual, Postmenstrual and Infertility Disorders of Vitex Agnus Castus. Electron Physician 2017;9:3685–9. https://doi.org/10.19082/3685.
[33] Chambial S, Dwivedi S, Shukla KK, John PJ, Sharma P. Vitamin C in disease prevention and cure: an overview. Indian J Clin Biochem 2013;28:314–28. https://doi.org/10.1007/s12291-013-0375-3.